27

54 MORFOLOGIA

Warunki te jednak nie zawsze wystarczą, aby pewien zbiór wyrazów uznać za realizację jednego leksemu. Istnieją bowiem takie zbiory wyrazów, juk {synek, synka, synkowi..}, {synalek, synalka, synalkowi...}, {synowski, synowskiego, synowskiemu...}, które użytkownicy języka uznają za realizacje odrębnych leksemów, odpowiednio SYNEK, SYNALEK i SYNOWSKI, mimo że zawierają również ciąg /syn/ z podanym wyżej znaczeniem.

Dwojaki sposób traktowania wyrazów o częściowo podobnej formie i znaczeniu albo jako realizacji jednego leksemu, albo jako realizacji różnych, choć pokrewnych leksemów wiąże się z tym, że ogromna większość wyrazów języka polskiego, służących jako budulec wypowiedzi językowych, to całości złożone, rozkładalne na mniejsze jednostki, które w sposób regularny spełniają ścisłe określone, a różne funkcje językowe.

Morfologia jest działem gramatyki, której przedmiotem jest opis wewnętrznej budowy wyrazów oraz reguł ją wyznaczających. W przeciwieństwie do fonologii, która opisuje, według jakich zasad forma poszczególnych wyrazów zbudowana jest z fonemów, morfologię interesują te możliwe do wyróżnienia składniki struktury wyrazów, które regularnie spełniają następujące funkcje:

(a)    są nazwami jakichś fragmentów rzeczywistości pozajęzykowej i ich cech, czyli spełniają funkcję nazywającą,

(b)    sygnalizują zmienne pozycje składnika o funkcji nazywającej w wypowiedzi,

(c)    sygnalizują regularną modyfikację lub zmianę znaczenia składnika o funkcji nazywającej.

Funkcje (b) i (c) to funkcje gramatyczne. Na podstawie tych powtarzalnych podziałów morfologia opisuje reguły zespalania składników o określonej budowie fonologicznej i związanych z nią funkcjach w wyrazy, mogące wystąpić jako człony wypowiedzi. Reguły te przewidują również warunki, jakie muszą być spełnione, aby składniki o określonej budowie fonologicznej i funkcjach mogły być ze sobą zespolone.

Siła działania reguł morfologicznych nie jest jednakowa. Istnieją reguły, których stosowanie jest konieczne, a ich efekty są przewidywalne pod względem ilościowym i jakościowym. O efektach tych reguł możemy powiedzieć, że są w wysokim stopniu regularne funkcjonalnie i formalnie. Reguły tego typu nazywamy regułami odmiany wyrazów lub regułami fleksyjnymi, a dział morfologii, który zajmuje się ich charakterystyką, opisem oraz wynikami ich stosowania, nazywamy fleksją.

I tak różnice w budowie i funkcji językowej między używanymi w wypowiedziach wyrazami pisać : pisał: pisała : pisze : piszą : pisząc uznamy za efekty reguł fleksyjnych, ponieważ z taką samą konsekwencją występują w całej masie innych serii o podobnych funkcjach, choć wykładniki tych różnic mogą być w szczegółach nieco inne, por. leczyć : leczył ' leczyła : leczy : leczą : lecząc, kochać : kochał: kochała : kocha : kochają : kochając. Podobnie potraktujemy serie rana : rany : ranę : ran : ranami jak głowa : głowy : głowę : głów : głowami i biały : biała : białe : białych : białymi jak dobry : dobra : Jo&re : dobrych : dobrymi. Regularność tych przykładowych serii przejawia się w tym, że ich człony informują o tych samych zjawiskach rzeczywistości, czyli mają wspólne znaczenie leksykalne, a różnice między nimi wynikają z konieczności stosowania odpowiednich kategorii fleksyjnych, jak kategoria czasu, osoby, trybu, liczby i rodzaju w odniesieniu do klasy leksemów nazywanych czasownikami, przypadka i liczby przy rzeczownikach, przypadka, liczby i rodzaju przy przymiotnikach (o częściach mowy i powyższych kategoriach por. niżej, s. 91, 124, 137),

Wspomniana wyżej konieczność stosowania i przewidywalność efektów reguł fleksyjnych powoduje, że różnice między członami poszczególnych serii traktujemy jako formy odmiany tego samego leksemu języka polskiego; jedna z tych form jest umownie przyjmowana jako reprezentant leksemu, a więc w naszych przykładach odpowiednio: PISAĆ, LECZYĆ, KOCHAĆ, RANA, GŁOWA, BIAŁY, DOBRY.

Drugi typ reguł morfologicznych, o mniejszej sile działania, charakteryzuje się tym, że ich stosowanie nie jest konieczne, lecz możliwe, wobec czego nie jest w pełni przewidywalne pojawianie się ich efektów ani co do ilości, ani co do jakości. Reguły te nazywamy regułami słowotwórczymi, a dział morfologii, który je formułuje i opisuje możliwości ich stosowania, nazywamy słowotwórstwem.

W słowotwórstwie rozważane są stosunki między takimi parami, jak ranka : rana, chodzenie : chodzić, jasność : jasny, pięknie : piękny, które również są efektem stosowania reguł morfologicznych. I one są powtarzalne w innych parach, np. łapka : łapa, noszenie : nosić, piękność : piękny, mile : miły. Pary te również zawierają składniki o tym samym znaczeniu i składniki regularnie modyfikujące to znaczenie lub użycie składniowe. Ale ilość takich powtarzalnych par jest nieprzewidywalna i dlatego każda para musi być osobno zapamiętana przez użytkowników polszczyzny. Stąd efekty stosowania tych reguł są traktowane jako osobne leksemy, z których jeden w danej parze jest odczuwany jako wywiedziony (derywowany) od drugiego, np. DOMEK DOM, JASNOŚĆ <- JASNY,