2 (3163)

Chociaż niemowlę zaczyna ssać smoczek butelki w taki sam sposób, jak ssało pierś (asymilacja), szybko odkrywa, że pewne zmiany są konieczne (akomodacja). Dziecko dokonuje jeszcze większej akomodacji, przechodząc od picia z butelki przez picie przez słomkę do picia z kubka

174 Rozdział 5 Rozwijające się dziecko

i wzbogaca to, co już istnieje, łącząc w ten sposób teraźniejszość z przeszłością. Akomodacja zachodzi wobec nowych problemów, które stawia dziecku otoczenie. Te rozbieżności między znanymi dziecku ideami a nowymi doświadczeniami stanowią istotny czynnik motywujący zmiany w rozwoju poznawczym. Zmuszają one dziecko do rozwijania bardziej adaptacyjnych struktur i procesów wewnętrznych, co z kolei umożliwia bardziej twórcze działania odpowiednie do przyszłych wyzwań. Tak asymilacja, jak i akomodacja są niezbędne, muszą jednakże pozostawać w równowadze. Poprzez te dwa procesy zachowanie i wiedza dziecka stają się coraz mniej zależne od konkretnej rzeczywistości zewnętrznej, a w coraz większym stopniu opierają się na bardziej abstrakcyjnej myśli. Rozwój umysłowy zawsze zmierza od obrazu per-cepcyjnego do reguł, od tego, co konkretne i fizyczne, do tego, co abstrakcyjne i symboliczne.

Stadia rozwoju poznawczego

Piaget wyróżnił cztery jakościowo odmienne stadia rozwoju poznawczego: stadium sensoryczno-motoryczne (niemowlęctwo), stadium przedoperacyjne (wczesne dzieciństwo), stadium operacji konkretnych (średnie dzieciństwo) i stadium operacji formalnych (adolescencja). W każdym z tych stadiów pojawia się inny styl poznawczy, składając się na przechodzenie od reakcji opartych na doznaniach sensorycznych do refleksyjnej logicznej myśli. Zakłada się, że wszystkie dzied przechodzą przez te stadia w takiej samej kolejności, cnodaż niektórym dziedom przejśde danego stadium może zająć więcej czasu niż innym.

Stadium sensoryczno-motoryczne (od urodzenia do wieku około 2 lat). W ciągu pierwszych dwóch lat żyda dziecka pojawia się tak wiele nowych osiągnięć poznawczych, że Piaget podzielił to pierwsze stadium na sześć podstadiów. Podsumujemy tutaj tylko dwa główne trendy tego okresu: zmiany w sposobie wchodzenia w interakcje z otoczeniem i rozumieniu stałośd obiektów.

W pierwszych miesiącach niemowlę wie tylko „w sensie rozpoznawania lub antycypowania znanych, pojawiających się wielokrotnie przedmiotów i zdarzeń, a «myśli» tylko w sensie przejawiania wobec nich zachowań (...) przewidywalnych, zorganizowanych i często adaptacyjnych” (Flavell, 1985, s. 13). W dągu pierwszego roku życia sensomotoryczne sekwencje są doskonalone, kombinowane ze sobą, koordynowane i integrowane (na przykład, ssanie z chwytaniem, patrzenie z manipulowaniem). Stają się one bardziej zróżnicowane, w miarę jak niemowlę testuje różne aspekty otoczenia, odkrywa, że jego działania mają skutki dla przebiegu zewnętrznych zdarzeń i zaczyna przejawiać to, co jawi się nam jako intencjonalne zachowanie ukierunkowane na osiągnięcie jasno określonych celów. Jednakże w stadium sensorycz-no-motorycznym dziecko jest ściśle związane ze swoim bezpośrednim otoczeniem i ze schematami sensomoto-rycznymi, ponieważ nie ma jeszcze zdolności do symbolicznego reprezentowania przedmiotów w umyśle.

Najważniejszym poznawczym nabytkiem okresu niemowlęcego jest zdolność do tworzenia umysłowych reprezentacji przedmiotów nieobecnych - tych, z którymi dziecko nie ma bezpośredniego kontaktu sensomoto-rycznego. Pod koniec drugiego roku żyda dziecko rozwija tę zdolność. Stałość obiektu (object permanence) odnosi się do spostrzeżenia, że przedmioty istnieją i zachowują się niezależnie od działań czy świadomości dziecka. W pierwszym miesiącu żyda Nicole i Alexis podążały wzrokiem za przedmiotami, lecz gdy przedmioty znikały z pola widzenia, dziewczynki odwracały wzrok, jak gdyby przedmioty zniknęły również z ich umysłów, jednakże około 3 miesiąca życia dziewczynki spoglądały nadal na miejsce, w którym przedmiot zniknął z pola widzenia. Gdy matka wychodziła z pokoju dzieci jednymi drzwiami a wracała drugimi, przejawiały oznaki zdziwienia. Wyraźnie coś nowego zachodziło w ich umysłach; nieobecne percepcyjnie przedmioty były w aktywny sposób reprezentowane umysłowo. Obserwacje te znajdują oparcie w wynikach znacznej liczby badań eksperymentalnych nad podążaniem wzrokiem i reakcjami zdziwienia u dzieci w odpowiedzi na ruchy przedmiotów, ich znikanie za ekranem oraz ponowne pojawianie się w oczekiwanych lub nieoczekiwanych miejscach.. Badania te świadczą, że stałość przedmiotu rozwija się stopniowo w trakcie pierwszego stadium rozwoju poznawczego i jest dobrze ukształtowana przed ukończeniem drugiego roku życia (Flave!i, 1985).

Stadium przedoperacyjne (od mniej więcej 2 do 7 lat). Wielkim postępem poznawczym jest w tym stadium rozwojowym konsolidacja reprezentacji myślowej -zdolności do umysłowego reprezentowania fizycznie nieobecnych przedmiotów. Chociaż zaczątki reprezentacji umysłowych kształtują się już w okresie senso-ryczno-motorycznym, zdolność ta zaczyna w pełni funkcjonować w stadium przedoperacyjnym. Z wyjątkiem wspomnianej właściwości, Piaget charakteryzował to stadium za pomocą tego, czego dziecko robić nie może. na przykład, rozwiązywać problemów, stosując operacje logiczne. Trzy z najbardziej interesujących właściwości dziecięcego umysłu w tym okresie to: egocentryzm (koncentracja na własnym punkcie widzenia), niezdolność do rozróżnienia świata fizycznego i psychicznego oraz centracja (koncentracja na jedynie centralnych właściwościach obiektu).

W stadium przedoperacyjnym dzieci mogą wyobrażać sobie świat z jednej tylko perspektywy - ze swojego własnego, egocentrycznego punktu widzenia. Egocentryzm ten jest widoczny w rozmowach z dziećmi, w których często wydaje się, że mówią one raczej do siebie niż do rozmówcy. Egocentryzm (egocentrism) odnosi się do niezdolności dziecka do przyjęcia perspektywy innej osoby lub do wyobrażenia sobie sceny z innej niż własna perspektywy. Piaget pokazywał dzieciom trójwymiarowy model przedstawiający trzy góry prosząc o opisanie, co zobaczy miś umieszczony po przeciwnej stronie. Dzieci w wieku do lat siedmiu nie potrafiły opisać poprawnie widoku rozciągającego się z innej perspektywy (Piaget i Inheider, 1967). Jednakże w późniejszych badaniach, w których użyto scen lepiej znanych dzieciom, okazało się, że dzieci trzy- i czteroletnie potrafiły odwrócić ruchome modele tak, by przedstawiały one widok z innej perspektywy niż ich własna, choć przy zastosowaniu modelu nieruchomego, podobnego do wykorzystywanego przez Piageta, nadal osiągały słabe wyniki (Borke, 1975),

Dzieci nie potrafią odróżnić świata fizycznego od własnego świata psychicznego. Widać to w ich tendencji do fizykaiizacji zjawisk psychicznych, np. gdy mówią, że sny są obrazami na ścianach, które każdy może zobaczyć. Widoczna jest ona również w myśleniu animistycznym - przyznawaniu właściwości życia i psychiki nieożywionym przedmiotom i zdarzeniom fizycznym, i tak chmury zakrywają słońce „celowo”, ponieważ „powinniśmy iść spać” (Piaget, 1969). Animizm charakteryzuje także myślenie dorosłych w zakresie wierzeń duchowych; w wielu kulturach północnoamerykańskich Indian wszystko w naturze spostrzegane było jako części Jednego wielkiego systemu w pełni świadomego i powiązanego wewnętrznymi relacjami życia" (Cushing, 1974).

Dzieci na poziomie przedoperacyjnym zwykle pomijają mniej wyraziste właściwości przedmiotów, ponieważ bardziej percepcyjnie uchwytne cechy pochłaniają całą ich uwagę. Koncentracja dziecka na pojedynczym czynniku percepcyjnym zwana jest centracją (centration). Klasyczne doświadczenie Piageta, pokazujące niezdolność dziecka do zrozumienia, że dana ilość substancji nie zmienia się, jeśli wlewać ją do pojemników o różnym kształcie i wielkości, ilustruje zjawisko centracji.

Jeżeli taka sama ilość lemoniady zostanie wlana do dwóch szklanek, dzieci w wieku 5, 6 i 7 Jac twierdzą, że szklanki zawierają taką samą jej ilość Jeśli jednak lemoniada z jednej szklanki zostanie przelana do wysokiej, wąskiej szklanki, dzieci wypowiadają różne sądy. Pięciolatki wiedzą, że lemoniada w wysokiej szklance jest tą samą lemoniadą (tożsamość jakościowa), lecz twierdzą, że jakoś jej przybyło. Sześciolatki są niepewne co do natury zmienionej ilośd, jednak również twierdzą, że w wysokiej szklance jest więcej lemoniady. Siedmiolatki wiedzą, że nie ma różnicy w ilości lemoniady w obu szklankach. Młodsze dzieci wciąż wnioskują w oparciu o wygląd, starsze opierają się na regule. Biorą też pod uwagę dwa wymiary - wysokość i szerokość - podczas gdy młodsze dzieci koncentrują się na pojedynczym, percepcyjnie wyróżniającym się wymiarze - wysokości szklanki - który jest zwykle wskazówką do stwierdzenia, że lemoniady jest „więcej”.

Stadium operacji konkretnych (od mniej więcej 7 do 11 lat). W tym stadium dziecko jest zdolne do przeprowadzania operacji umysłowych, lecz wciąż nie potrafi rozumować abstrakcyjnie. Deficyty charakterystyczne dla wcześniejszych stadiów nie występują, jeśli dziecko ma do czynienia z konkretnymi, percepcyjnie dostępnymi obiektami. Na przykład, widząc, że Adam jest wyższy od Piotra, a Piotr jest wyższy od Ani, dziecko jest w stanie wywnioskować, że Adam jest najwyższy z trójki dzieci. Jeśli jednak informacja o relacjach między wzrostem poszczególnych dzieci jest mu przekazana werbalnie

Rozwój poznawczy 175