30 31

SYSTEM FONOLOGICZNY

Fonem a głoska. Głoska jest zespołem ruchów art>kula-cyjnych i fonacyjnych występujących jednocześnie; są to ruchy warg, języka, podniebienia miękkiego oraz wiązadeł głosowych (porównaj opis głosek, s. 111). Każda głoska jest zespołem kilku ruchów artykulacyjnych, ma więc kilka cech artykulacyjnych. Samogłoska na przykład może być ustna lub nosowa, zależnie od pozycji podniebienia miękkiego, przednia lub tylna, zależnie od pozycji języka w jamie ustnej, może być niska, średnia lub wysoka — w zależności od stopnia wzniesienia języka, może być zaokrąglona, spłaszczona lub neutralna — zależnie od układu warg i w końcu wszystkie samogłoski zaliczamy do dźwięcznych — ze względu na udział wiązadeł głosowych. Każda samogłoska składa się więc z pięciu cech artykulacyjnych. Większość tych cech należy do cech ważnych, istotnych w procesie porozumiewania się i zmiana którejś z nich na inną cechę narusza tożsamość znaku, np. jeżeli w wyrazie drogą zamiast ę użyjemy samogłoski pozbawionej nosowości, powstanie nowy wyraz: drogo. Ustność lub nosowość samogłosek jest w języku polskim cechą dystynktywną, tzn. służącą do rozróżniania wyrazów. Spłaszczenie lub zaokrąglenie warg nie są cechami dystynktywnymi samogłosek polskich, gdyż nie ma wyrazów różniących się tymi cechami. Nie wszystkie więc cechy arty-kulacyjne są dystynktywne, nie wszystkie służą do różnicowania wyrazów. Zespół cech dystynktywnych głoski, tzn. funkcjonalnie ważnych, określa się terminem fonem.

Ten sam fonem może być różnie realizowany, np. fonem / może być realizowany w formie głoski y lub /. Różne sposoby realizacji fonemu określa się terminem wariant (alofon). Wariantami są elementy formalnie różne, ale funkcjonalnie identyczne, pełniące tę samą funkcję. Warianty nie mają mocy rozróżniania wyrazów, tzn. mogą się wzajemnie zastępować nie powodując zmiany znaczenia wyrazów.

Przedstawiamy uproszczony opis fonologiczny języka polskiego.

Do cech dystynktywnych samogłosek należą:

—    pozycja podniebienia miękkiego

ustna : nosowa

o : q    w wyrazach    drogo : drogę

kosa : kęsa

e : ę    veś : vęś

veś : vęś

—    pozycja języka w jamie ustnej (przednia lub tylna)

przednia : tylna

i: u    w wyrazach    zvisy : zvusu

frr : vur

(po spółgłosce twardej występuje wariant y, np.

		vyy	: yuu
		myu	: muu)
e : o	w wyrazach	lek~	: lok
		bek	: bok
ę:q	w wyrazach	kęsa	: kęsa

— pozycja języka (niska, średnia, wysoka) niska : średnia : wysoka

a : o : u    w    wyrazach    kara    : kora    :    kura

bal<i : boki : buki lady    : lody    :    ludy

e :i    w    wyrazach    mele    : mile

pele ipiie

e : y    w    wyrazach    sen    : syn

cena : cyna

— pozycja warg nie jest w języku polskim cechą dystynk-ktywną samogłosek, jest ona zależna od przedniej lub tylnej pozycji języka (por. s. 113).

W języku polskim jest więc siedem fonemów samogłoskowych: a, o, w, e, i oraz f, ę.

Fonemy są najmniejszymi jednostkami języka realizowa-

31