Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego 2

System fonologiczny języka polskiego oparty jest wyłącznie na cechach inheretnych, ale np. w języku rosyjskim, czeskim, serbskim, chorwackim czy angielskim wykorzystywane są oba typy fonologicznych cech dystynktywnych. Nie istnieje język, którego system fonologiczny oparty byłby tylko na cechach prozodycznych.

A zatem zjawiska prozodyczne są ważnym elementem systemu fonologicznego konkretnych języków. Zjawiska te bada dział fonologii zwany prozodią (z greckiego prosódia ‘akcent, przyśpiew’). Jak wspomniano, prozodia opisuje zjawiska akcentu, intonacji i iloczasu. Prozodyczne właściwości (cechy) charakteryzują nie poszczególne fonemy (czy też klasy fonemów) lecz sylabę jako całość w opozycji do innych sylab występujących w danym wypowiedzeniu. W ramach sylaby nosicielem jej cech prozodycznych jest fonem (ewentualnie połączenie wielofonemowe), stanowiący ośrodek sylaby. W polszczyźnie np. każda sylaba występująca w dowolnym wypowiedzeniu musi być scharakteryzowana jako akcentowana (tzn. jako taka, na którą pada akcent główny lub poboczny) albo jako nieakcentowana. Ponieważ w języku polskim ośrodkiem sylaby może być tylko samogłoska, nosicielem akcentu w tym języku może być tylko samogłoska.

Jedną z fonologicznych cech prozodycznych jest akcent. Zjawisko akcentu polega na wyróżnieniu za pomocą środków fonetycznych niektórych sylab w obrębie wyrazu (tzw. akcent wyrazowy) lub grupy syntaktycznej (tzw. akcent zdaniowy). Uwydatnienie sylaby w wypowiedzeniu dokonuje się za pomocą siły, wysokości tonu lub iloczasu, bądź też za pomocą kombinacji tych czynników. Akcent oparty na różnicach siły (większa energia artykulacyjna i akustyczna sylaby akcentowanej w stosunku do sylab nie-akcentowanych) nazywa się akcentem dynamicznym (przyciskiem). Akcent oparty na różnicach tonu (podwyższenie tonu podstawowego sylaby akcentowanej) to akcent melodyczny (muzyczny, tonalny). Akcent oparty na różnicach iloczasowych nazywa się akcentem iloczasowym (kwantytatywnym, rytmicznym). Zwykle jednak wymienione czynniki łącznie składają się na środki akcentowego wyróżnienia sylaby. Na przykład przy dynamicznym akcencie (jak w języku polskim, rosyjskim, czeskim, angielskim itd.) sylaba akcentowana odznacza się nie tylko zwiększoną energią akustyczną, lecz również podwyższeniem tonu podstawowego i wzdłużeniem sylaby akcentowanej (tj. oprócz dynamiki charakteryzuje ją również melodyjność i iloczas). W zależności od tego, czy środkami akcentowymi wyróżniana jest jedna sylaba w obrębie wyrazu, czy też jeden wyraz w obrębie zdania, mówi się o akcencie wyrazowym lub o akcencie zdaniowym (zwanym też akcentem logicznym).

Akcent wyrazowy może być stały - pada zawsze na tę samą sylabę w stosunku do granicy wyrazu, lub ruchomy (nazywany też: swobodny) - może padać na różne sylaby w wyrazie. Akcent stały może być inicjalny, przy akcentowaniu pierwszej sylaby wyrazu (np. w języku czeskim, słowackim, węgierskim czy w polskich gwarach podhalańskich: do Za-ko-pa-ne-go, Bu-ko-wi-na), oksytoniczny - pada na ostatnią sylabę wyrazu (np. w języku francuskim, por. me-tier, co-or-di-na-teur), paroksytoniczny -na sylabie przedostatniej (jest to akcent charakterystyczny dla języka polskiego czy włoskiego, por. poi. na-u-czy-ciel, ko-or-dy-na-tor), proparoksytoniczny - na trzeciej sylabie od końca (np. we współczesnym języku macedońskim, por. vo-de-ni-ca). W językach ze stałym akcentem spełnia on funkcję delimitacyjną (rozgraniczającą), sygnalizując umiejscowienie granic międzywyrazowych w wypowiedzeniu. Zawsze jest on pozbawiony funkcji dystynktywnej (tj. funkcji rozróżniania wyrazów).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Termin „akcent swobodny” może sugerować, że miejsce akcentu jest obojętne. Taka sytuacja nie jest możliwa w żadnym języku, a miejscem akcentu zawsze rządzą jakieś reguły. Dlatego lepiej stosować termin „akcent ruchomy".

2. Powszechnie uznaje się. że akcent polski nie jest fonologiczny (jest niedystynktywny), nie pełni bowiem roli delimitacyjnej. Jednakże w związku z szerzeniem się skrótowców, różnych złożeń i nowych wyrazów obcych okazało się, że coraz częściej akcent polski staje się dystynktywny, choć nie w takim stopniu jak np. akcent w języku rosyjskim. Przykładem może być użycie form typu wuzetka (WZK, Warszawskie Zakłady Komunikacyjne) - wuzetka (ciastko); erka (popularna nazwa pogotowia ratunkowego oznaczonego literą R) - erka (RK, np. Rada Krajowa). Szerzej o tym: M. Jurkowski, Czy akcent polski moie być dystynktywny?, [w:] Znak językowy w pejzażu semiotycznym. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Józefa Wierzchowskiego, Siedlce 2003.

Akcent ruchomy spełnia ponadto funkcję kulminatywną, sygnalizując liczbę wyrazów w tekście bez wskazywania ich granic. Z reguły jest on równocześnie wykorzystywany jako fonologiczna cecha dystynktywna (odróżniająca znaki językowe). Por. np. ros.yjtce ‘węższy’ i ‘węziej’ -yotce ‘już’,3HaKO.\t ‘znakiem’ - ihokom ‘znajomy\uyKa ‘mąka’ - Mym ‘męka’; angielskie progress ‘postęp’ -progress ‘posuwać się naprzód’. Ruchomy może być zarówno akcent dynamiczny (np. w języku rosyjskim, bułgarskim, angielskim czy niemieckim), jak też melodyczny (np. w języku serbskim, litewskim, w klasycznej grece). W języku angielskim (także w niemieckim) akcent jest niezmienny w ramach paradygmatu: we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu pada on na tę sama sylabę określonego morfemu; por. np.process ‘proces’, processes ‘procesy’, ale process ‘posuwać się naprzód’, 3 osoba 1. pojedynczej czasu teraźniejszego processes, rzeczownik odczasownikowy (gerundium) processing, czas przeszły processed. W językach z akcentem ruchomym pozycja akcentu w obrębie paradygmatu fleksyjnego jest zmienna. Tak jest np. w języku rosyjskim (por. pyica ‘ręka’ - biernik 1. poj. pytcy), a także w języku serbskim czy litewskim. Tego typu akcent spełnia ważną funkcję morfologiczną, będąc - obok końcówek fleksyjnych - wykładnikiem funkcji gramatycznych leksemu (por. np. ros. pyKU ‘ręki’ - pytat ‘ręce’) [EJO 1999].

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Akcent polski ulegał licznym przeobrażeniom, zanim nabrał cech charakterystycznych dla współczesnej polszczyzny. Język prasłowiański (z którego wywodzą się zarówno język polski, jak i rosyjski) miał przez długi czas przede wszystkim akcent foniczny i ruchomy (jak współczesny język rosyjski). Początkowo w prasłowiańszczyźnie akcent dynamiczny był bardzo słaby. Już w epoce prasłowiańskiej proporcje te jednak uległy zmianom; zaczęły się zacierać różnice intonacyjne, a wzmocnił się akcent dynamiczny, co następnie miało wpływ na sposób akcentowania w języku polskim. Przyjmuje się, że akcent w polszczyżnie epoki przedpiśmiennej (X-X1 wiek) był dynamiczny i ruchomy, jego stopniowe unieruchomienie trwało dość długo. Początkowo (prawdopodobnie między XIV a XV wiekiem) akcent ustalił się na pierwszej sylabie (akcent inicjalny), a następnie (w początkach XVIII wieku) na przedostatniej (akcent paroksytoniczny).

Niektóre wyrazy jednosylabowe nie mają własnego akcentu, lecz łączą się w jedną całość akcentową, tworząc tzw. zestrój akcentowy. Pod terminem tym rozumiemy całość akcentową, utworzoną przez wyrazy akcentowane oraz klityki (wyrazy nieakcen-towane). Wśród klityk wyróżniamy enklityki i proklityki. Enklityka to jednosylabowy wyraz, który nie ma własnego akcentu, lecz tworzy całość akcentową z wyrazem poprzedzającym. W polszczyżnie do enklityk należą m.in. jednosylabowe formy zaimków