Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

W wielu językach świata regularnymi środkami gramatycznymi rozróżniane są przedmioty i pojęcia określone (tj. takie, które są już znane mówiącemu i słuchaczowi) oraz przedmioty nieokreślone (o których jest mowa po raz pierwszy). W języku angielskim ma miejsce rozróżnienie a house ‘(jakiś) dom’ i the house ‘dom (określony)’; podobne rozróżnienie mamy w języku niemieckim: ein Haus i das Haus czy hiszpańskim: una casa i la casa. Dwa znaczenia gramatyczne „określoności” i „nieokreśloności” wyrażane są w tych językach przeważnie tymi samymi środkami gramatycznymi, a mianowicie rodząjnikami, chociaż funkcję tę dodatkowo mogą pełnić również zaimki wskazujące i dzierżawcze (ang. this house ‘ten dom’, niem. mein haus ‘mój dom’ itp.).

Gramatyczne znaczenia określoności i nieokreśloności mogą być też wyrażane przy pomocy afiksów i innych środków gramatycznych. W niektórych językach romańskich i germańskich nieokreśloność jest wyrażana wyrazem posiłkowym (rodząjnikiem): rumuńskie un baiat ‘chłopiec’, szwedzkie en flicka ‘dziewczyna’, ett hus ‘dom’, a okreś-loność - sufiksem (tzw. rodząjnikiem postpozytywnym): rumuńskie baiatul, szwedzkie flickan, huset. Podobna sytuacja ma miejsce w języku ormiańskim, gdzie istnieje rodzaj-nik nieokreślony mi i sufiks określoności -n. W języku arabskim określoność jest wyrażana przedrostkiem (al-baitu ‘dom’), a nieokreśloność - sufiksem (baitun).

A zatem pierwszą właściwością kategorii gramatycznej jest regularność rozróżnienia znaczeń gramatycznych.

Właściwość druga - to obligatoryjność. W tekście ciągłym języków germańskich czy romańskich nie można użyć rzeczownika bez wskazania na określoność lub nieokreśloność przedmiotu. Obecność wymienionych dwóch właściwości jest wystarczająca dla następującego wniosku: w językach romańskich i germańskich istnieje gramatyczna kategoria określoności / nieokreśloności (lub krótko: kategoria określoności).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W języku polskim czy rosyjskim mówiący może wprawdzie przy pomocy najróżniejszych środków wskazać określoność lub nieokreśloność przedmiotu (np. mou dom, omom óom, oóuh óom, KaKOU-mo óom), ale wcale czynić tego nie musi. O ile języki romańskie i germańskie bezwzględnie powtarzają taką informację (czy była już o tym przedmiocie mowa, czy nie), język rosyjski jakby kwestię tę pozostawia bez uściślenia, oprócz wypadków, gdy jest to niezbędne. W języku polskim czy rosyjskim kategoria określoności zatem nie występuje. W językach tureckich sfera kategorii określoności jest węższa, niż w językach zachodnioeuropejskich. Przejawia się ona tylko w wyborze formy dla dopełnienia bliższego: biernik dla przedmiotu określonego, przypadek wyjściowy - dla nieokreślonego typu ‘czyta książkę (określoną)’ i ‘czyta książkę (jakąś)’.

Kategorie gramatyczne, podobnie jak inne zjawiska językowe, z czasem ulegają zmianom. Wśród języków semito-chamickich [wielka rodzina języków, zwana też afro-azjatycką, obejmująca języki i dialekty: semickie, berberskie, kuszyckie, egipskie i cza-dyjskie; ich kolebką była Arabia i Pustynia Syryjska] kategoria określoności funkcjonowała w języku egipskim od czasów najdawniejszych, w języku akadyjskiem jej nie było, a w języku hebrajskim i arabskim rozwinęła się później. Wśród języków europejskich rodzajnik określony powstał najwcześniej w języku greckim. W łacinie klasycznej rodzajnika określonego jeszcze nie było, lecz w łacinie ludowej zaimek wskazujący ille był wykorzystywany tak często, że w językach romańskich jego użycie stało się obowiązkowym - powstał rodzajnik określony. Później z liczebnika, jeden” wykształcił się również rodzajnik nieokreślony. W identyczny sposób rozwijała się kategoria określoności w językach germańskich (Szajkiewicz 1995: 94-95).

W językach słowiańskich dana kategoria nie upowszechniła się, chociaż w słowiańskich prajęzykach istniały warunki do jej powstania. Jedynie w języku bułgarskim występuje rodzajnik postpozytywny -bm, -ma, -mo, np. doMbm ‘dom (określony)’, Kpaeama ‘krowa (określona)’.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Określoność rzeczownika wyrażano wówczas partykułą wskazującą (jJ, która była dołączana w wygłosie przymiotnika (stąd pojawiły się pełne formy przymiotników w językach słowiańskich). Jeżeli przedmiot był wymieniany po raz pierwszy, wtedy przymiotnik przy rzeczowniku miał formę krótką: doópbi MonodytA, KpacHa deeui^a. Jeżeli natomiast rzeczownik oznaczał przedmiot już znany, to przy nim znajdowała się forma pełna przymiotnika: doópbie MOAodifbi, kpacncw deeuija. Z jakichś powodów ta różnica semantyczna nie utrwaliła się w języku. Różnica form gramatycznych zachowała się, lecz zyskała nowe znaczenie. W literackim języku rosyjskim forma krótka przymiotnika wskazuje na funkcję predykatu (orzecznika orzeczenia imiennego), forma pełna - na funkcję przy-dawki: 3ma pena znyóoKa. 3mo - ziyóoKafi pena.

Kategoria określoności / nieokreśloności należy do typowych kategorii gramatycznych. W kolejnych trzech podrozdziałach rozpatrzymy trzy kategorie gramatyczne różniące się specyficznymi właściwościami: gramatyczną kategorię liczby jako przykład kategorii Ieksykalno-gramatycznej, kategorię przypadka jako przykład kategorii morfo-logiczno-składniowej oraz kategorię tzw. klas nominalnych jako przykład kategorii klasyfikującej (Szajkiewicz 1995: 101).

3.4.1. Kategoria gramatyczna liczby

Kategoria liczby jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych kategorii gramatycznych. Różnica odpowiednich znaczeń gramatycznych liczby przekazywana jest zazwyczaj określonymi środkami syntetycznymi, choć niekiedy liczba jest wyrażana nie w samym rzeczowniku, a w wyrazie pozostającym z nim w związku zgody, jak np. w języku francuskim, gdzie gramatyczne kategorie rzeczownika przekazywane są przy pomocy rodzajnika, por. [lafij] ‘córka’ - [leflj] ‘córki’.

W większości języków dysponujących kategorią liczby występują dwa znaczenia gramatyczne: liczba pojedyncza i mnoga. Forma liczby pojedynczej oznacza jeden przedmiot, forma liczby mnogiej - więcej niż jeden. Przy całej prostocie tej opozycji pozostaje pewna „strefa pośrednia” - oznaczenie przedmiotu w ogóle. W wielu językach w tym zakresie konkurują obie formy. Po rosyjsku np. można powiedzieć 3e6pa OKueem e AtppitKe, a można również 3e6pbi OKuaym e ArppuKe. Znaczenie gramatyczne liczby mnogiej w językach tureckich różni się nieco od odpowiedniego znaczenia w językach indoeuropejskich. Zakres jej wykorzystania w językach tureckich jest węższy. Forma liczby mnogiej wyrażana sufiksem -lar (-ler) nie występuje po liczebnikach, a także po uogólnionym znaczeniu zbiorowości.

Istnieją języki, w których mamy trzy znaczenia gramatyczne liczby: pojedyncza (jeden przedmiot), podwójna (dwa przedmioty) i mnoga (więcej niż dwa przedmioty) [często spotykane są odnośne terminy łacińskie i ich skróty: singularis = sg., dualis = du. i pluralis = pl.]. Trzy znaczenia gramatyczne liczby odnotowywane są w wielu językach indoeuropejskich, np. w staroruskim: ombifb (sg.) - ombifa (du.) - ombiju (pl.), ćmom -cmona - ćmom, KOHb — kohh — kohu, oko - ohu - ona.

119