Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

semantycznym języka i nie jest w stanie nazwać poprawnie przedstawionych mu przedmiotów, przy czym inne składniki języka jeszcze funkcjonują. W wypadkach agramatyzmu wreszcie ginie system składniowy. Chory' nie jest w stanie wyrazić językowo stosunków myślowych między wyrazami, chociaż reprodukuje jeszcze głoski i wyrazy, a nawet poprawnie używa wyrazów dla oznaczenia poszczególnych przed* miotów. Fakty te dowodzą, że elementy językowe są uporządkowane w naszej psychice w pewien sposób, odpowiadający w zasadzie przedstawionemu podziałowi na systemy cząstkowe.

Podsystemy językowe to, z jednej strony, zbiór wyrazów słownikowych danego języka oraz, z drugiej strony, zbiór właściwych danemu językowi reguł łączenia jednostek językowych. Mamy zatem w pierwszej kolejności podsystem leksykalny, tj. słownik, jako uporządkowany przez kulturę społeczną zbiór wyrazów i podsystem gramatyczny, *■ tj. gramatykę, jako zbiór reguł tworzenia jednostek większych: form wyrazowych z mor-femów i wypowiedzeń (zdań) z form wyrazowych. Słownik jest zbiorem otwartym, a jego systemowy charakter nie jest dla wszystkich oczywisty. Można jednak uznać, że liczne relacje formalne i znaczeniowe łączące wyrazy świadczą o systemowości zasobu leksykalnego języka. Świadczy też o niej obecność w każdym języku mniej lub bardziej określonych reguł tworzenia nowych wyrazów (reguł słowotwórczych). Niewątpliwie regularny charakter ma zbiór reguł gramatycznych.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Najprostszymi i najszerzej znanymi relacjami międzywyrazowy-mi są np. synonimia (równoznaczność i bliskoznaczność wyrazów, np. synonimami są dla siebie wyrazy przykry i nieprzyjemny czy samochód i auto), antonimia (przeciwieństwo znaczeniowe - antonimami względem siebie są wyrazy dzień i noc czy wysoki i niski) oraz homonimia (zbieżność formy dwóch różnych wyrazów - homonimami są np. wyrazy rola ‘ziemia’ i rola ‘teatralna lub filmowa’) [do zjawisk tych wrócimy niżej],

A zatem, elementy języka służące celom komunikacji społecznej są nawzajem od siebie bezpośrednio lub pośrednio uzależnione, tworząc zwarty układ opozycji [opozycja - to relacja przeciwieństwa między odpowiednimi elementami języka, np. opozycja między fonemem dźwięcznym b a jego odpowiednikiem bezdźwięcznym p, opozycja między czasem teraźniejszym a czasami nieteraźniejszymi, tj. czasem przyszłym lub przeszłym itp.], czyli system, w którym żaden człon nie stoi luźno, lecz wchodzi w relację z innymi. System ten jest zawsze całkowity i, jeżeli chodzi o języki żywe, otwarty. Otwartość systemu językowego polega na możliwości ciągłych zmian głównie w zakresie słownictwa, tzn. powstawanie nowych wyrazów, a wychodzenie z użycia innych. Zmianom podlega także system dźwiękowy i system gramatyczny języka, ale tych zmian nie traktuje się jako cech składających się na otwartość systemu językowego, ponieważ reguły fonologiczne i reguły gramatyczne tworzą system zamknięty. Z tych względów z gramatyki wyłącza się niekiedy słowotwórstwo, gdyż ono właśnie służy do ciągłego odnawiania i uzupełniania zasobu leksykalnego i tym samym w największym stopniu przyczynia się do tego, że język jest systemem otwartym (obok uzupełniania zasobu leksykalnego drogą procesów słowotwórczych język powiększa swój słownik także drogą zapożyczeń wyrazowych z języków obcych).

Jak powiedzieliśmy, system językowy dzieli się na kilka części składowych, klasyfikacja ta zaś jest wypadkową dwóch opozycji: 1. opozycji treść : forma, która stanowi istotę znaku językowego, oraz 2. opozycji jednostka : kategoria, wynikającej z dwu-klasowego charakteru systemu językowego. W rezultacie podział ten można przedstawić w sposób następujący:

TREŚĆ

FORMA

SYSTEM FONOLOG1CZNY

KATEGORIALNA SYSTEM GRAMATYCZNY

JEDNOSTKOWA SYSTEM LEKSYKALNY

SYSTEM MORFOLOGICZNY

SYSTEM SKŁADNIOWY

SYSTEM FLEKSYJNY

SYSTEM SŁOWOTWÓRCZY

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W systemie języka obserwujemy zmiany dotyczące przeobrażeń całości lub części systemu dokonujących się w czasie. Brak pełnej regularności w systemie języka i konieczność zaspokajania przez język doraźnych potrzeb społecznych pociągają za sobą nieustanne przekształcanie się go we wszystkich jego podsystemach. Powstawanie nowych wyrazów i zwrotów jest zauważane najczęściej, natomiast przekształcenia fonetyczne i gramatyczne, dokonujące się znacznie wolniej, często uchodzą uwagi. W systemie języka zachodzą następujące przekształcenia: zmiany głosowe (fonetyczne i fonologiczne), zmiany morfologiczne (zmiany kategorii morfologicznych), zmiany składniowe (tj. zmiany konstrukcji składniowych) i zmiany leksykalne (dotyczące zwłaszcza znaczenia wyrazów). Zmiana w jednej części systemu narusza równowagę w innej jego części, co z kolei stwarza potrzebę dalszej jego zmiany. W ten sposób dokonuje się ewolucja języka. Zwykle zmiany fonologiczne pociągają za sobą zmiany morfologiczne (np. utożsamienie fonemów może wywołać utożsamienie morfemów). Z kolei zmiany morfologiczne pociągają za sobą zmiany składniowe.

Z kolei w zależności od aspektów, będących przedmiotem zainteresowania językoznawców, rozróżniamy następujące podstawowe działy językoznawstwa: fonetykę i fonologię, morfologię, składnię, semantykę, słownictwo (leksykę), słowotwórstwo i pragmatykę. Wymienione działy powiązane są z poszczególnymi płaszczyznami (systemami cząstkowymi, podsystemami) języka: fonologiczną, gramatyczną, leksykalno--semantyczną oraz podsystemami pośrednimi.

Z systemem językowym wiąże się pojęcie jednostki języka, pod którym rozumiemy stały, funkcjonalnie wyodrębniający się i regularnie odtwarzany w tekstach element języka, dalej nierozkładalny w danej płaszczyźnie językowej. Do podstawowych jednostek języka zalicza się fonem, który nie jest znakiem językowym (przypomnijmy, znakiem - w tym również znakiem językowym - jest element rzeczywistości posiadający formę i treść, czyli znaczenie; fonem nie ma własnego znaczenia), oraz znakowe jednostki języka: morfem, wyraz, wypowiedzenie. Fonemy wyodrębnia się w płaszczyźnie fonologicznej systemu języka, morfemy - w płaszczyźnie morfologiczno-leksykalnej, zdania (wypowiedzenia) - w płaszczyźnie składniowej.

Prezentacja materiału w podręcznikach realizujących kurs językoznawstwa ogólnego dopuszcza różne możliwości jego układu. W niniejszym opracowaniu przyjęto zasadę opisu poszczególnych systemów cząstkowych języka, a mianowicie systemu fono-logicznego, gramatycznego i leksykalno-semantycznego.

75