Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

rozczłonkowania języka), podczas gdy fonologia - do poziomu nie posiadającego znaków (do sfery drugiego typu rozczłonkowania języka, tj. do poziomu jednostek różnicujących znaki, ale nie mających własnego znaczenia). Jednocześnie należy mieć na uwadze, że gramatyka ma do czynienia z abstrakcjami różnych relacji (w grupach wyrazowych, w strukturze wypowiedzenia) i uogólnionym wyrażeniem sytuacji (między subiektem i czynnością, czynnością i jej obiektem).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Yilem Mathesius - czeski anglista i teoretyk języka, jeden z prekursorów językoznawstwa synchronicznego. Współzałożyciel w 1926 roku Praskiego Koła Lingwistycznego, jeden z teoretyków praskiej szkoły strukturalistycznej. Stworzył syntaktyczną teorię aktualnego rozczłonkowania zdania, którą uważa się za prekursorską względem powstającej w latach siedemdziesiątych XX wieku lingwistyki tekstu. Andre Martinet - językoznawca francuski, strukturalista, teoretyk lingwistyki diachronicznej. Wychodząc z założeń praskiej szkoły strukturalistycznej stworzył teorię językoznawczą zwaną lingwistyką funkcjonalną; zajmował się głównie fonologią, zagadnieniami stosunku diachronii do synchronii, morfologią. Wyróżniał dwa typy rozczłonkowania znaków, zwanego podwójną artykulacją (podwójnym rozczłonkowaniem): na jednostki mające znaczenie, a więc same również będące znakami (nazwał je monemami), i na jednostki dyferencjujące znaki, ale nie mające znaczenia - fonemy.

Pojęciem „gramatyki” określa się także kompletny opis języka. W tym znaczeniu w zakres gramatyki wchodzą; fonetyka (fonologia), morfologia, składnia, leksykologia i semantyka.

3.2. Znaczenie gramatyczne, forma gramatyczna

Najważniejszym i wyjściowym dla gramatyki jest pojęcie znaczenia gramatycznego, pod którym w językoznawstwie tradycyjnym rozumie się funkcję znaczeniową określonej formy wyrazu wyrażoną morfemem gramatycznym (aftksem, końcówką, luźnym morfemem, altemacją) lub wynikającą z szyku. W przeciwieństwie do znaczenia leksykalnego, związanego z morfemem leksykalnym (rdzeniem wyrazu), znaczenie gramatyczne ma charakter kategorialny. Na przykład Janek kocha Basię, Basia kocha Janka, podobnie jak odpowiadające im angielskie John loves Barbara, Barbara loves John, różnią się tylko znaczeniem gramatycznym, ponieważ występujące w nich jednostki leksykalne są identyczne. W przytoczonych zdaniach polskich znaczenia gramatyczne wyrażone zostały końcówkami, natomiast w zdaniach angielskich - szykiem. Przykładem użycia luźnego morfemu do wyrażenia znaczenia gramatycznego może być angielskie to, por. np. He gives this book to her ‘On daje tę książkę jej’ (EJO 1999).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Znaczenie leksykalne (słownikowe, systemowe) to znaczenie wyrazu (leksemu) jako elementu systemu językowego. Inaczej, jest to suma wszystkich możliwych znaczeń (dosłownych i przenośnych) danego leksemu. Np. znaczenie leksykalne przymiotnika stary powinno obejmować co najmniej następujące elementy; ‘mający wiele lat, liczący wiele lat; niemłody’ (stary ojciec)-, ‘świadczący o długim życiu, charakterystyczny dla kogoś, kto przeżył wiele lat’ (ktoś ma starą twarz); ‘taki, który się czymś od dawna zajmuje, ma wieloletnie doświadczenie’ (stary pracownik); ‘pochodzący z dawnych czasów, od dawna ismiejący, dawno wykonany; nienowy, podniszczony’ (stare meble); ‘dawny, poprzedni, nieaktualny’ (stary rachunek); ‘znany, trwający od dawna, nie tracący na aktualności’ (stara prawda); ‘o produktach żywnościowych: nieświeży, czerstwy, nie nadający się do spożycia’ (stary chleb). W konkretnych wypowiedziach jednak, związanych z jakąś określoną, niepowtarzalną sytuacją komunikacyjną każdorazowo użyty leksem ma już bardziej sprecyzowane znaczenie aktualne (inaczej: kontekstowe). Na przykład w zdaniu Mój pies jest już stary przymiotnik stary ma znaczenie aktualne ‘mający wiele lat, niemłody’.

Dowolne znaczenie gramatyczne posiada swoje zewnętrzne wyrażenie materialne, tj. formę gramatyczną. Termin ten w językoznawstwie używany jest zazwyczaj w dwóch znaczeniach. Określa się nim zewnętrzną - dźwiękową lub graficzną - stronę znaków językowych, a także modyfikację, odmianę, postać pewnej istoty językowej. Forma gramatyczna w drugim rozumieniu to forma wyrazu słownikowego (leksemu) występująca w tekście. Ma ona znaczenie słownikowe i określone cechy gramatyczne (składniowe i morfologiczne). Formy gramatyczne wyrażają zawsze określone kategorie gramatyczne (patrz niżej). Dlatego niektóre postacie fleksyjne są zaliczane do dwóch lub nawet więcej form gramatycznych w zależności od tego, do jakich kategorii gramatycznych się odnoszą, np. forma gramatyczna nockę w polszczyźnie to forma celownika liczby pojedynczej lub miejscownika liczby pojedynczej, ręce - forma celownika lub miejscownika liczby pojedynczej oraz mianownika lub biernika liczby mnogiej itp. Inaczej mówiąc, forma gramatyczna to postać wyrazu odmiennego użytego w tekście. Na przykład w zdaniach: Czy zaprosisz mnie do siebie?; Zaprosiliśmy Jana na kolację; Zaprosiłbym cię na kawę, ale dziś nie mam czasu leksem zaprosić występuje w trzech formach fleksyjnych: zaprosisz, zaprosiliśmy, zaprosiłbym. Formy te można określić pod względem fleksyjnym, a więc można powiedzieć o osobie, liczbie, czasie, stronie, trybie.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Forma gramatyczna to także forma wyrazu nieodmiennego (np. na, dziś. tam) występująca w tekście, ma ona bowiem konkretne cechy znaczeniowe i przede wszystkim gramatyczne. Np. przyimek na w zdaniu Jadę na rowerze rządzi narzędnikiem, a w zdaniu Popatrz na mnie - biernikiem. Są to zatem dwie różne formy gramatyczne tego samego wyrazu słownikowego.

2. Zjawisko pełnienia przez tę samą formę gramatyczną różnych funkcji w przyjętym opisie językowym określane jest pojęciem synkretyzmu. Np. forma matce pełni funkcję celownika lub miejscownika liczby pojedynczej, forma dobre - funkcję mianownika lub biernika liczby pojedynczej rodzaju nijakiego albo biernika liczby mnogiej rodzaju niemęskoosobowego. Synkretyzm może być traktowany jako neutralizacja opozycji gramatycznej między różnymi wartościami kategorii fleksyjnej. W postaci skrajnej neutralizacja może obejmować wszystkie jej wartości, np. w polszczyźnie nieodmienny rzeczownik muzeum reprezentuje synkretycznie wszystkie wartości przypadkowe liczby pojedynczej w przeciwieństwie do zróżnicowanych form liczby mnogiej, por. muzea, muzeów, muzeom itd. (w języku rosyjskim w liczbie pojedynczej wyraz ten ma formy .wyieu, Myies, myzeto itd.).

Forma gramatyczna może być syntetyczna, czyli reprezentowana w tekście przez jeden wyraz tekstowy (piszę, przyjacielem, dwojgu), lub analityczna, czyli stanowić ciąg wyrazów tekstowych, z których jeden jest z reguły nośnikiem znaczenia słownikowego, a pozostałe (tzw. posiłkowe lub pomocnicze) pełnią funkcje czysto gramatyczne, np. będę pisał, [oni\ by się cieszyli. Gramatyczne formy syntetyczne są formami samodzielnymi i kompletnymi w aspekcie leksykalnym i gramatycznym. Analityczna struktura języków preferuje szersze wykorzystanie przy tworzeniu form gramatycznych wyrazów posiłkowych, środków fonetycznych i szyku wyrazów (por. poi. przyszedłem wobec niem. ich bin gekommen czy łac. venit Romam ‘przyszedł do Rzymu’ wobec franc. il-e-st-venu a Romę). Do języków analitycznych należą m.in. angielski, francuski, nowoper-ski, bułgarski, macedoński. Nie są to jednak języki czysto analityczne, zawierają bowiem elementy syntetyczne.

Syntetyczna struktura języków charakteryzuje się tym, że na równi z wykorzystaniem wyrazów posiłkowych, szyku wyrazów i intonacji dużą rolę w tworzeniu form gramatycznych odgrywają afiksy (końcówki, przyrostki i przedrostki). Do języków o strukturze syntetycznej należą język rosyjski, polski, niemiecki, litewski i większość

103