Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego)6

Języki indyjskie, irańskie i dardyjskie powstały ze wspólnego języka praindoirań-skiego (aryjskiego).

III.    Tocharski (wymarły). Używany w Turkiestanie Wschodnim do VIII wieku n.e.; dwa różniące się od siebie znacznie dialekty „A” wschodni (turfański) i „B” (kuczań-ski), tłumaczenia z literatury buddyjskiej i drobne teksty oryginalne (VI-VII wiek), liczne wpływy nieindoeuropejskie.

IV.    Anatolijskie (wymarłe). Dwie grupy: A) północna: hetycki klinowy, lidyjski, ka-ryjski; B) południowa: luwijski, tzw. hetycki hieroglificzny, likijski, milyjski, palajski. Teksty hetyckie od XVIII wieku p.n.e., pozostałe słabo poświadczone. Wyszły z użycia w I tysiącleciu p.n.e.

V.    Ormiański (ok. 5 milionów, głównie w Armenii i na Bliskim Wschodzie). Nie wykazuje żadnych nawiązań do innych języków indoeuropejskich; piśmiennictwo od V wieku n.e., liczne wpływy obce (m.in. irańskie).

VI.    Grecki (dziś ok. 10 milionów). Pozostawał w bliskim związku ze (staro)macedoń-skim (słabo udokumentowanym, wymarłym w początkach n.e.). Zabytki pisane od XIV wieku p.n.e.

VII.    Indoeuropejskie języki Bałbanów. W epoce antycznej: A) mesapijski (Apu-lia, teksty z VI-I wieku p.n.e.) i bliski mu język Ilirów bałkańskich; B) zespół tracko--dacki; C) język frygijski (Azja Mniejsza, teksty z VIII~V wieku p.n.e. Słabo udokumentowane.

Albański (ok. 4,5, miliona, z tego w Albanii ponad 2,5, miliona). Nie da się wyprowadzić bezpośrednio z żadnego z antycznych języków Bałkanów. Teksty od XV wieku, liczne wpływy obce; wchodzi w skład ligi bałkańskiej.

VIII.    Italskie (wymarłe). Zabytki od VII wieku p.n.e. Dwie grupy: A) latyńska: język łaciński, dialekt Praeneste i Falerii (falijski); B) samnicka (osko-umbryjska): język umbryjski, pelignijski, oskijski i inne słabo udokumentowane. Odrębne stanowisko zajmuje język wenetyjski. Wszystkie oprócz łaciny wyszły z użycia w początkach n.e.

IX.    Romańskie (ok. 500 milionów). Powstałe z łaciny w drugiej połowie I tysiąclecia n.e. Można je ugrupować w pięć zespołów: A) iberoromańskie: portugalski, hiszpański, kataloński; B) galloromańskie: francuski i zespół oksytański z dialektami: prowansalskim, langwedockim i gaskońskim; C) retoromańskie: dialekty tomausz, en-gadyński, surmirski (Szwajcaria), tyrolski i friulski (Austria, Włochy); D) italoromań-skie: rumuński i dalmatyński (wymarły ok. XIX wieku). Słabo zostały poświadczone romańskie dialekty Afryki Północnej.

X.    Celtyckie (ok. 3 milionów, większość dwujęzyczna). Dwie grupy: A) goidelska: irlandzki, szkocki (gaelicki) i manx (mański), wymarły w połowie XX wieku; B) gallo-brytańska: walijski (cymiyjski), bretoński i komijski (wymarły w końcu XVIII wieku), tworzące zespół brytański, oraz język galijski (napisy od II wieku p.n.e. do IV n.e.) i związane z nim dialekty celtyckie Europu Środkowej, północnej Italii, Bałkanów i Azji Mniejszej (galacki). Odrębne stanowisko zajmuje język celtoiberyjski (napisy od II wieku p.n.e. do I n.e.).

XI.    Germańskie (ponad 400 milionów). Trzy grupy: A) zachodnia: niemiecki (wraz z żydowskim - jidysz), niderlandzki (z odmianką holenderską i flamandzką oraz afrika-ans), fryzyjski, angielski; B) północna (nordyjska, skandynawska): szwedzki, duński, islandzki i bliski mu farerski (język Wysp Owczych); C) -wschodnia (wymarła): gocki, przetrwał na Krymie do XVII wieku; słabo udokumentowane języki Gepidów, Burgundów, Wandalów i in.

XII.    Bałtyckie (ok. 4,5, miliona). Dwie grupy: A) wschodnia: litewski, łotewski i wymarłe: kuroński, seloński, zemgalski; B) zachodnia (wymarła): pruski (zabytki z XV-XVI wieku) i jaćwięski.

XIII.    Słowiańskie (ok. 250 milionów). Trzy grupy: A) zachodnia: polski wraz z dialektem kaszubskim, nawiązującym do języka połabskiego (wymarłego w XVIII wieku); dolno- i gómołużycki; czeski i słowacki; B) wschodnia (ruska): rosyjski (wielkoruski), ukraiński (małoruski) i białoruski; C) południowa: staro-cerkiewno-słowiański (teksty z IX-XI wieku), bułgarski i bliski mu macedoński; serbski, chorwacki i bośniacki (od 1992 roku) oraz słoweński.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Poniżej w porządku alfabetycznym podane zostały krótkie informacje o większości wymienionych języków (i niektórych rodzajach pisma).

Afgański (paszto, pusztu). Należy do zespołu irańskiego języków indoirańskich. Używany głównie w Afganistanie, gdzie od r. 1936 jest językiem urzędowym, oraz w północno-zachodnim Pakistanie. Spośród wielu wyodrębniających się dialektów najważniejsze są dwie grupy: peszawar (w okolicach miasta Peszawar) i kandahari (w rejonie miasta Kandahar). Tradycje literackie sięgają XIII w. Pismo arabskie zapożyczone za pośrednictwem perskiego.

Afrikaans (afrykańsko-burski). Język Burów (potomków kolonistów holenderskich osiadłych w Afryce Południowej), urzędowy (obok języka angielskiego) język Republiki Południowej Afryki. Rozwinął się z XVII-wiecznych dialektów holenderskich (grupa germańska). Wykazuje wiele swoich cech fonetycznych oraz zapożyczeń z języka portugalskiego, francuskiego, niemieckiego oraz z języków afrykańskich, głównie z rodziny języków khoiń. Piśmiennictwo rozwinęło się w II połowie XIX w.

Anatolijskie. Terminem tym obejmuje się szereg wymarłych języków indoeuropejskich, głównie w Azji Mniejszej, wykazujących w swojej strukturze wpływ substratu nieindoeuropejskiego. Używane były od 2000 r. p.n.e. do początków n.e. Rozróżnia się tutaj dwie grupy językowe: starsze, zwane luwi-he-tyckimi (II tysiąclecie p.n.e.), i młodsze (I tysiąclecie p.n.e.). Do starszych zalicza się język luwijski (klinowy i hieroglificzny), arzawan, hetycki i palajski, do młodszych - język likijski (licyjski), karyjski i lidyj-ski. Do grupy młodszych języków anatolijskich niektórzy włączają także język etruski (zaliczany przez innych do azjanickich; jego pochodzenie do dziś nie jest wyjaśnione).

Angielski. Należy do zachodniej podgrupy języków germańskich. Używany w Wielkiej Brytanii i w USA, Kanadzie, Australii i w Nowej Zelandii. Oprócz tego jest językiem urzędowym lub jednym z urzędowych języków w państwach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, jest także jako oficjalny język ONZ jednym z najbardziej rozpowszechnionych języków świata o randze międzynarodowej.

Alfabet - ułożony w ustalonym porządku zbiór wszystkich liter używanych do zapisywania tekstów danego języka. Najważniejsze alfabety, używane dziś w Europie, ukształtowały się na podstawie alfabetu greckiego i łacińskiego, pochodzących od alfabetu fenickiego.

Asamski (assamezi). Jeden z języków nowoindyjskich, używany głównie w stanie Asam (Assam) w dolinie Brahmaputry. Asamczycy (ok. 10 milionów) posługują się alfabetem bengalskim.

Aszkun. Jeden z języków dardyjskich (dardystańskich) - podgrupy (obok irańskiej i indyjskiej) języków indoirańskich, używanych w Dardystanie w północno-zachodnich Indiach na pograniczu z Pakistanem i Afganistanem (u podnóża Karakorum) i w Kaszmirze.

Awestyjski. Jeden z języków irańskich. Reprezentuje stan bardzo archaiczny, stąd jego znaczenie dla językoznawstwa indoeuropejskiego. Jest to język tekstów mazdejskich (staroperskiej religii Zaratusztry) zwanych Awestą (Zend-Awestą). Teksty te zostały utrwalone na piśmie dopiero za dynastii Sassanidów (III—VII w.), przedtem były przekazywane tradycją ustną.

Baktryjski. Wymarły język średnioirański, używany w Baktrii - krainie w Azji środkowej (obecnie południowe tereny Turkmenistanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu oraz północnego Afganistanu).

Bałtyckie. Jedna z grup rodziny indoeuropejskiej. Wraz z grapą języków słowiańskich tworzyła bałto-słowiańską wspólnotę językową (na początku II tysiąclecia p.n.e.), która została zerwana w połowie II tysiąclecia, kiedy plemiona bałtyckie przesunęły się na północny wschód, zajmując pobrzeże Bałtyku od

297