Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

Pod względem syntaktycznym można dzielić języki na różne typy w zależności od różnic w schematach składniowych, które w nich dominują. Do najczęstszych należy podział języków na koncentryczne (inaczej: inkorporujące) i ekscentryczne. Te ostatnie dzielą się na przypadkowe i pozycyjne. W językach przypadkowych wielką rolę w wyrażaniu znaczeń strukturalnych odgrywają przypadki, natomiast w językach pozycyjnych - szyk. Na podstawie kryterium syntaktycznego języki mogą być podzielone z uwagi na stosunek, w jakim pozostaje budowa zdania nieprzechodniego do zdania przechodniego. Z tego punktu widzenia wyróżnia się języki subiektywne i obiektywne. Struktura zdania nieprzechodniego w każdym języku stanowi redukcję schematu zdania przechodniego. Jedyny człon rzeczownikowy zdania nieprzechodniego może być identyczny z podmiotem lub dopełnieniem zdania przechodniego. W języku subiektywnym zachodzi zgodność pierwszego rodzaju, w językach obiektywnych - drugiego rodzaju. Języki obiektywne z kolei rozpadają się na kilka typów: języki ergatywne, genetywne, datywne itp. w zależności od tego, w jakim przypadku stoi człon rzeczownikowy wyrażający agensa, czyli sprawcę czynności (w ergatiwie, genetiwie, tj. dopełniaczu, dati-wie, tj. celowniku itd.). Por. EJO 1999: 301.

Przypomnijmy, że języki ergatywne stanowią jeden z podtypów języków agentyw-nych (patrz niżej „Uzupełnienie i komentarze”), charakteryzujących się ergatywną konstrukcją zdania przechodniego, polegającą na użyciu specjalnego przypadka gramatycznego (ergatywu) dla oznaczenia wykładnika sprawcy czynności (tj. agensa). W tzw. językach agentywnych przypadkowych (tj. posiadających przypadki) konstrukcja zdania przechodniego trójczłonowego (z agensem, orzeczeniem przechodnim i pacjensem) polega na tym, że punktem wyjścia całej konstrukcji, a więc podmiotem gramatycznym, jest pacjens stojący w przypadku niezależnym. Agens natomiast jest przypadkiem zależnym, rządzonym przez orzeczenie i stojącym w ergatiwie. Całość przypomina naszą konstrukcję w stronie biernej (pasywnej) typu Jeleń jest-zabijany przez-myśliwego (dosłownie: jelenia zabija się myśliwym, por. ros.: Ojtenb ybueaemat oxomnuKOM) zamiast: Myśliwy zabija jelenia. Por. też: Dziecko jest myte przez matkę (tj. matką), zamiast: Matka myje dziecko. Należy przy tym pamiętać, że w językach agentywnych przypadkowych jest to jedyny możliwy sposób wyrażania procesu symbolizowanego przez czasownik przechodni, nie ma zatem w nich opozycji „strona czynna: strona bierna” i wobec tego tłumaczenie konstrukcji ergatywnej przez naszą stronę bierną jest tylko próbą ułatwienia nam jej zrozumienia (zob. też podrozdział 3.6.3.).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W niektórych opracowaniach z zakresu typologii lingwistycznej w znaczeniu .języków obiektywnych” używa się terminu .języki agentywne”. Są to języki, w których składnik syntaktyczny zdania oznaczający agensa (sprawcę czynności) występuje regularnie w formie rządzonej przez czasownik przechodni (tranzytywny). W językach indoeuropejskich agens w zdaniach w stronie czynnej najczęściej jest identyczny z podmiotem, a ten występuje w mianowniku, który jest zwykle uważany za przypadek niezależny od rekcji (rządu) czasownika. Do języków agentywnych należy większość dialektów kaukaskich, niektóre dialekty Indian amerykańskich i in. Z kolei punktem wyjścia dla nazwy .języki obiektywne” jest fakt, że forma odpowiednika znaczeniowego indoeuropejskiego dopełnienia (obiektu) w zdaniu tranzytywnym oraz forma odpowiednika znaczeniowego indoeuropejskiego podmiotu w zdaniu intranzytywnym są w językach agentywnych identyczne, tzn. występują w tym samym przypadku. Podtypem języków agentywnych są języki ergatywne.

Typologia leksykalna porównuje słownictwo różnych języków, biorąc pod uwagę przede wszystkim stopień rozwoju wyrazów oznaczających pojęcia abstrakcyjne w stosunku do wyrazów konkretnych. Wykazano, że języki społeczeństw prymitywnych charakteryzują się przewagą wyrazów konkretnych nad wyrazami abstrakcyjnymi.

Rozpatrzmy wymienione języki bardziej szczegółowo pamiętając przy tym, że proponowane dotąd klasyfikacje nie zawsze są konsekwentne.

Według kryterium morfologicznego wyróżniamy języki fleksyjne, aglutynacyjne, izolujące i inkorporacyjne.

Języki fleksyjne to morfologiczny podtyp języków afiksalnych, w których podstawowym środkiem tworzenia form gramatycznych są afiksy fleksyjne zwane końcówkami. Przez końcówkę fleksyjną rozumie się część formy fleksyjnej, która różni tę formę od innych form tego samego wyrazu słownikowego. Inaczej mówiąc: jest to morfem fleksyjny informujący o cechach gramatycznych danej formy, w szczególności zaś o jej roli w zdaniu. Końcówka fleksyjną występuje jako ostatni w ciągu morfemów, z których składa się forma fleksyjną, np. rzek-a, a pozorne wyjątki to niektóre zrosty (np. dwanaście - dwunastu, Biafystok-o - Białegostoku). Jeżeli w paradygmacie odmiany (deklinacji lub koniugacji) spotykamy formę bez końcówki, np. rzek-a, rzek-i, rzec-e, ale rzek (dopełniacz liczby mnogiej), mówimy, że mamy do czynienia z końcówką zerową. Od sufiksów różnią się końcówki tym, że są maksymalnie regularne i przedstawiają globalny znak dla kilku kategorii gramatycznych równocześnie (tj. są synkretycz-ne), np. końcówka -ę w formie id-ę wyraża: pierwszą osobę, liczbę pojedynczą i czas teraźniejszy, podczas gdy sufiks jest w zasadzie jednofunkcyjny, np. w tureckim gel-iy-or-um ‘idę’ sufiks -iyor wyraża czas teraźniejszy, a sufiks -um pierwsza osobę.

Podsumujmy. Do podstawowych cech języków fleksyjnych należą następujące: 1. wyrazy składają się z mniej lub bardziej wyraźnie odgraniczonego tematu oraz końcówki wyrażającej różne kategorie gramatyczne jednocześnie; 2. podczas odmiany temat wyrazu może podlegać nieuwarunkowanym fonetycznie zmianom (óeeamb -óeoKamb, nemamb - neny, Buch - Biicher)-, 3. typy odmian są liczne i mało regularne; 4. ta sama końcówka niekiedy może pełnić różne funkcje w różnych wyrazach; 5. obecność końcówek gramatycznych pozwala na stosunkowo dowolny szyk w zdaniu.

Językom fleksyjnym przeciwstawiają się z jednej strony języki aglutynacyjne, z drugiej - (jako należącym do typu syntetycznego) języki analityczne (zob. podrozdział 3.2.).

Do języków fleksyjnych należą przede wszystkim języki słowiańskie (z wyjątkiem bułgarskiego), litewski, łacina, greka, a w przeszłości - wszystkie języki indoeuropejskie.

Drugi morfologiczny typ języków stanowią języki aglutynacyjne (węgierski i inne języki ugrofińskie, język turecki, japoński, większość języków Indian Ameryki Północnej). Głównym środkiem tworzenia form gramatycznych w tych językach jest aglutynacja. Aglutynacja polega na kolejnym dołączaniu do rdzenia afiksów, z których każdy pełni tylko jedną funkcję, czym różni się od fleksji, w której końcówki mogą kumulować kilka funkcji. Istotę aglutynacji najlepiej pokazać na przykładzie. W języku węgierski wyraz lecke ma znaczenie ‘lekcja’. Liczbę mnogą tworzy się dodając do tematu rzeczownika sufiks -k, więc lekcje to po węgiersku leckek (dodaniu sufiksu towarzyszy wzdłużenie samogłoski e, stąd w zapisie e). Formę odpowiadająca naszemu miejscownikowi z przyimkiem na tworzy się za pomocą sufiksu -n, więc forma lecken znaczy ‘na

151