Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

^sP°-‘r./.ii i,;,i-j/A ałiksacja, wymiany głoskowe w rdzeniu wyrazu (co wyżej nazwa-ne z-/.//<;//nętrzną), akcent, supletywizm, reduplikacja (podwojenie rdzenia ^wV^ri:/ '; mu,nacja, v/yrazy posiłkowe, szyk wyrazów.

3.3.1, Afiksacja

Po':u:i//<,wyin środkiem wyrażenia znaczeń gramatycznych w wielu językach świata jest a!./pojęciem afiksacji określamy tworzenie wyrazów pochodnych przez dodawaj.,- aiftsów słowotwórczych do wyrazów podstawowych, a także tworzenie no-wych fonu j/jainatyc/riych przez dodawanie afiksów fleksyjnych do innych, już ist-mejąc /< i, lorui. A zatem jest to, z jednej strony, proces tworzenia nowych leksemów na podsu mnych, już istniejących elementów oraz, z drugiej strony, proces tworzenia lekseiiu',7/ tonu gramatycznych. W zależności od położenia afiksów w wyrazie w stosunku j|,, nlżenia może to być prefiks (przedrostek) - afiks poprzedzający rdzeń, np. pad-hti, Hullks (przyrostek), np. dom-ek, śpiew-ak, infiks (wrostek), postfiks, konflks czy iitii i itks.

łntiks to iitiks wstawiony do wnętrza rdzenia. Był on znany językowi greckiemu i łacinie, gdzie m in. służył do tworzenia formy czasu teraźniejszego od niektórych czasowników. np. łacińskie ru-m-p-o ‘łamię’ wobec rupi ‘złamałem’, ang. sta-n-d ‘stać’ przy i/.n„/ '..tał' czy tagalskie -um- w s-um-ulat ‘pisać’ przy sulat ‘pismo, list’; por. też łacińskie pin\i    piciu,s-, vinci - victoria. We współczesnym języku polskim infiksacja

wprawdzie nie występuje, ale jej ślady zauważane sąm.in. w wyrazach oblegać - oblężenie (li-g /lenp.-| czy siedzę - (gwarowe) siądę [sed-/send-].

UZUfl' l Nlt NIA I KOMENTARZE. Język tagalski (język tagalog) należy do południowego zespołu język, .u imlom-zyp,kich, l Iżyw-.my (obok ilokańskiego) na Filipinach, dziś jest językiem państwowym Re-publiki i ilu»iiV;kń‘j.

Afiks usytuowany niejako „na zewnątrz” wyrazu, po końcówkach fleksyjnych, nazywa się piistlikseiu W języku polskim postfiksem jest morfemsię, tworzący czasowniki nieprzci hodmc; odwrócić się (por. ros. padoeambcń).

Do wvi a.^-u podstawowego może być dołączonych równocześnie kilka afiksów, np. prefiks i suliks w wyrazach za-mówi-enie, u-powszech-nić, pod-górz-e; ros. la-penb-e, noó-oKou huk, w uicm. formach imiesłowu biernego typu ge-nomm-en ‘wzięty’ itd. Takie kombinacje aliksów funkcjonujących łącznie noszą nazwę konfiksów (lub cyr-kumfiksówk Zastosowanie konfiksów nazywane jest parasyntezą,'tj. jednoczesnym udziałem w syntezie wyrazu dwóch różnych środków afiksalnych (LES 1990).

EZtJPt t MVMA l KOMV.N VARZE. Pozycja afiksu względem rdzenia jest podstawą do wyróżnienia tzw. anibttUsMi (t-ie    'obu-; obustronnie']. Istota tego afiksu polega na tym, że może on zajmować

różne po w w stosunku do rdzenia, np. ang. ambifiks out może występować nie tylko w roli przedrostka w wyp.rdV.vh t\pu i>iiJis»m«, ‘wynik’, lecz też w roli postfiksa w come-oul ‘wynik, koniec’.

Intet tYks to morfem afiksalny o funkcji łącznika między’członami złożenia, np. -o-w noso>\‘ .\\ •\>wożciiU c\    w chwalipięta, woziwoda, liczykrupa, moczygęba-, ros.

oeąeóbis, ,V.\<«vm/><uV, niem. Arbeitsplan (w terminologii rosyjskojęzycznej interfiks w tej futtV<n określany bywa zwykle jako „coeflHHtrrenMiaa rnacHaa”).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Terminem interflks (morf interfigowany, intermorf, konektyw) określa się ponadto wyodrębniany w toku analizy słowotwórczej powtarzający się ciąg fonologiczny, o którym nie da się orzec, te jest składnikiem podstawy słowotwórczej lub formantu słowotwórczego, a który jednocześnie nie ma statusu afiksu słowotwórczego (ani fleksyjnego). Charakter interfiksów mają np. ciągi -e/-, -ij-, -ar- występujące m.in. w czytelnik, Kongijczyk, fabularny. Interfiksy spełniają zwykle różnego typu funkcje strukturalne, zapobiegając pojawieniu się na granicy morfemów nieakceptowalnych lub nietypowych dla danego języka ciągów fonologicznych (np. Dante - dante-j-ski, ros. tuocce -uiocce-u-Hbiii, maM - ma\i-oiu-mm). W literaturze rosyjskojęzycznej interfiksy o tej funkcji określane są niekiedy terminem „npoKnaaKii".

Podstawą do tworzenia nowych form wyrazowych za pomocą afiksacji mogą być nie tylko wyrazy, lecz także rozmaite wyrażenia, por. np. podgłówek od wyrażenia przyim-kowego pod głową, tumiwisizm od zdania tu mi wisi.

Ważnym środkiem wyrażenia znaczeń gramatycznych dla wielu języków jest fleksja (końcówka) - jako jeden z afiksów. Np. końcówki wyrażają znaczenia gramatyczne czasownika w języku angielskim, niemieckim, francuskim, hiszpańskim i innych. Szerokie wykorzystanie końcówki fleksyjnej w językach stanowi podstawę do rozróżnienia języków świata na języki fleksyjne i niefleksyjne.

Znaczenia gramatyczne mogą być przekazywane nie tylko za pomocą morfemów reprezentowanych fonologicznie: ich wykładnikami mogą być także morfemy zerowe, tzn. takie, które nie są wyrażane za pomocą fonemów, których formę stanowi zero fonologiczne, a więc brak jakiejkolwiek pozytywnej (wyrażającej się w postaci ciągu fonemów) reprezentacji fonologicznej. Morfem zerowy zapisywany jest zwykle symbolem 0. W polszczyźnie morfem zerowy może być w zasadzie tylko morfemem gramatycznym, zwłaszcza fleksyjnym. Na przykład w formie gór-o brak końcówki fleksyjnej wyrażonej ciągiem fonemów informuje, że chodzi o dopełniacz liczby mnogiej (brak formalnie wyrażonej informacji jest informacją). W formie trzeciej osoby czasu przeszłego trybu oznajmującego rodzaju męskiego liczby pojedynczej robił-0-0-0 występują aż trzy morfemy zerowe - pierwszy informuje o rodzaju męskim (bo brak w tym miejscu morfemu -a- lub -o- jest informacją o tym, że jest to forma rodzaju męskiego), drugi - o trybie orzekającym (bo brak w tym miejscu morfemu -by-, będącego wykładnikiem trybu warunkowego), a trzeci - o trzeciej osobie liczby pojedynczej [bo brak morfemu -(e)m lub -(e)j na końcu formy czasu przeszłego lub trybu warunkowego oznacza trzecią osobę liczby pojedynczej]. We współczesnym języku rosyjskim np. wykładnikami znaczenia gramatycznego czasu przeszłego rodzaju męskiego niektórych typów czasowników jest zarówno zerowy sufiks czasu przeszłego -m-, jak i zerowa fleksja. Por.: eesmu - ees. Moub -moz, yjuepemb - yiuep. Zerowy wykładnik gramatyczny może być obecny również w konstrukcjach składniowych. Na przykład w wypowiedzeniach typu CmoJi -Me6env, Po3bi - ąeembt mamy zerowy łącznik czasownikowy, któremu w materialnym wyrażeniu odpowiadają formy ecmb i cymb: Ćmom ecmb Me6enb\ Po3bi cymb ąeemu.

3.3.2. Wymiany głoskowe

Zastosowanie dźwiękowych różnic allomorfów dla rozróżnienia wyrazów i form gramatycznych nosi nazwę alternacji (oboczności) morfologicznej. Ilustracją tego typu zjawiska są poi. Ikł: /ć/ w płakać i płacze, ros. eesu i eo3u, necu i hocu, ang. tooth ‘ząb’

107