Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

orzeczenie, na trzecim - dopełnienie, a na czwartym - okolicznik. A zatem miejsce wyrazu w strukturze zdania okazuje się czynnikiem wyrażającym jego znaczenie gramatyczne. Zdania The man killed a liger ‘człowiek zabił tygrysa’ oraz The tiger killed the man ‘tygrys zabił człowieka’ nabierają przeciwstawnego znaczenia poprzez zamianę miejsc przedmiotu i orzeczenia.

Szyk wyrazów to sposób usytuowania wyrazów względem siebie w układzie czasowym (w mowie) lub przestrzennym (w piśmie), inaczej: linearne uporządkowanie poszczególnych segmentów wypowiedzi. O szyku mówi się zarówno w odniesieniu do wyrazów w zdaniu prostym, jak i do zdań składowych w zdaniu złożonym.

Szyk pełni różne funkcje. Jedną z takich funkcji jest wspomniana gramatyczna funkcja szyku, która polega na ukazywaniu związków gramatycznych między wyrazami. Pozycja danego wyrażenia decyduje o tym, z jakim wyrazem jest ono strukturalnie powiązane, a zmiana jego pozycji w układzie linearnym decyduje również o zmianie znaczenia. Na przykład w zdaniach: Zwracamy uwagę podróżnych na pilnowanie bagażu oraz Zwracamy uwagę na pilnowanie bagażu podróżnych, pozycja formy podróżnych wpływa na jej interpretację gramatyczną, a tym samym na znaczenie całego zdania. Por. też ros.: Ko MHe 3aiunu Mo.ioóbie 3uaKOMbie, gdzie wyraz 3HaKo.\v'ie jest rzeczownikiem, a wyraz Monodbie - przymiotnikiem; przy zmianie szyku tych wyrazów znaczenie rzeczownika przechodzi na wyraz MOJtodbie.

Rola szyku gramatycznego jest jednym z kryteriów stosowanych w typologii języków: w językach pozycyjnych i częściowo pozycyjnych istnieją ścisłe zależności między pozycją wyrazu i jego funkcją w zdaniu; w językach niepozycyjnych gramatyczna funkcja szyku odgrywa rolę drugoplanową. Do języków niepozycyjnych należy większość języków słowiańskich (w tym język polski), języki ugrofińskie i język japoński. W językach tych tylko wyjątkowo szyk pełni funkcje gramatyczne, por. np. polskie Popularność Hegla zaćmiła popularność Kanta; Byt określa świadomość; „Widzew” pokonał „Motor” czy rosyjskie Mamb ,vo6um doub - ffonb moóum Mamb; TpaMeau 3aden aemoMo6u.ib - AemoMoóunb 3adei mpoMeau. Wyrwane z kontekstu zdanie Eonomo OKpyoKaem nec zawsze będzie dwuznaczne. Jasne jest tylko to, że o błocie była już mowa, a las wspomina się po raz pierwszy, lecz to, co jest w centrum, a co po krajach pozostaje niejasne. Sytuację może wyjaśnić przekształcenie zdania: Eonomo OKpymceuo necoM lub B cepedme Sonoma - nec.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W polszczyźnie zmiana szyku w zdaniach typu Jan kocha Marią na Marią kocha Jan nie powoduje zmiany sensu, ponieważ to nie szyk, ale końcówki fleksyjne pozwalają odróżnić funkcję składniową wyrazów (w obu zdaniach Marią to dopełnienie, a Jan to podmiot). Zmiana szyku tych zdań w języku angielskim, który jest przykładem języka częściowo pozycyjnego, prowadzi -jak powiedziano - do zmiany sensu: John loves Mary oraz Mary loves John (podmiot zawsze przed czasownikiem, dopełnienie po nim).

Niezależnie od typu istnieje w językach naturalnych tendencja do takiego wzajemnego porządkowania wyrażeń, przy którym wyrażenie zależne od innego wyrażenia sytuuje się tak, aby było ono z nim styczne bądź minimalnie tylko odległe.

W językach o szyku swobodnym pojawia się logiczna funkcja szyku, która polega na uwydatnianiu jakiegoś członu przez umieszczenie go na początku lub na końcu wypowiedzenia. Por.: Tobie tego nigdy nie powiem-, Nigdy ci tego nie powiem-, Tego ci nigdy nie powiem. Ze względu na logiczną funkcję szyku wyróżnia się szyk neutralny i szyk nacechowany. Szyk neutralny (prymamy) to w językach niepozycyjnych szyk uznawany za właściwy zdaniom nieuwikłanym w kontekst. W szyku neutralnym na początku zdania umieszcza się temat, a na końcu - remat. Szyk nacechowany (sekundamy) to w językach niepozycyjnych szyk uznawany za właściwy zdaniom uwikłanym w kontekst. W szyku nacechowanym informację najistotniejszą (remat) umieszcza się zwykle na początku wypowiedzi i na nią pada akcent zdaniowy.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W językach o szyku swobodnym uporządkowanie linearne bywa wykorzystywane do tworzenia różnych perspektyw funkcjonalnych zdania, czyli do jego aktualnego rozczłonkowania. Aktualne rozczłonkowanie zdania to wyróżnienie w zdaniu (na płaszczyźnie semantycznej) przedmiotu, o którym się mówi (temat), oraz tego, co się o tym przedmiocie mówi (remat). Aktualne rozczłonkowanie (związane z postanowieniem nadawcy, aby coś o czymś powiedzieć) nie zależy od struktury gramatycznej zdania i nie musi jej odpowiadać. Porównując np. zdania (I) Gra Krystian Zi-merman (2) Krystian Zimerman gra (wypowiedziane bez szczególnego akcentowania łub zapisane) funkcjonalnie są różne (tzn. różny jest cel wypowiedzi), chociaż (jak uważa większość językoznawców) ich analiza składniowa jest identyczna. W obu zdaniach podmiotem jest Krystian Zimerman, a orzeczeniem -gra. Różnica między tymi zdaniami dotyczy modyfikacji znaczenia, której dowodem są różne funkcje obu komunikatów: jako zapowiedź podczas koncertu można użyć jedynie zdania (1), na pytanie Co robi Krystian Zimerman? odpowiada zdanie (2) [Słownik 2002].

W każdym języku i na każdym etapie jego rozwoju liczba wykorzystywanych sposobów wyrażania znaczeń gramatycznych oraz ich regularność może być różna: jedne przeważają, wykorzystywane są częściej, inne mogą w ogóle nie być wykorzystywane.

3.4. Pojęcie kategorii gramatycznej

Terminu „kategoria gramatyczna” używa się w językoznawstwie w różnych znaczeniach. Najogólniej można powiedzieć, że jest to albo podstawa wyróżniania form gramatycznych wyrazów słownikowych, odwołująca się do cech funkcjonalno-gra-matycznych tych form (np. przypadek, rodzaj), albo klasa wyrazów (lub ich form) wyodrębniona na podstawie takich kryteriów (np. rzeczowniki, czasowniki lub formy rzeczowników w mianowniku czy przymiotników - w rodzaju męskim). W niniejszym opracowaniu przyjmujemy następującą definicję kategorii gramatycznej.

Kategoria gramatyczna to uogólnienie przynajmniej dwóch znaczeń gramatycznych regularnie różniących się swoimi formami gramatycznymi. Kategoriami gramatycznymi są takie pojęcia gramatyczne, jak przypadek, liczba, aspekt, czas, osoba itp. Poszczególne zróżnicowane znaczenia gramatyczne nazywane są szczegółowymi kategoriami gramatycznymi. Takimi sąnp. mianownik, dopełniacz, liczba pojedyncza, liczba mnoga, czas teraźniejszy, czas przeszły itp. Z definicji kategorii gramatycznej wynika, że nie może być języka z jednym tylko przypadkiem, z jednym czasem itd. To z kolei jest podstawą twierdzenia, że kwestia tego, czy istnieje określona kategoria gramatyczna, jest zasadna w odniesieniu do każdego języka (lub dialektu) oddzielnie, niezależnie od innych języków. Nie ma takiej kategorii gramatycznej, która byłaby charakterystyczna dla wszystkich języków świata. Te znaczenia gramatyczne, które są rozróżniane w jednych językach, mogą nie być rozróżniane w innych.

Jako przykład rozpatrzmy kategorię określoności.

117