Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego#6

transformacyjno-generatywną z pewnymi operacjami matematycznymi. Na przykład przyjmując jako wyjściową jakąś pewna liczbę X i powtarzając jedną regułę X + 1, otrzymujemy nieograniczony zbiór liczb naturalnych. Podobnie się dzieje w procesie mówienia. Na przykład jeżeli weźmiemy pod uwagę zdanie Miody (a) robotnik (b) poznał (c) sympatyczną (d) urzędniczką (e) utworzone z pięciu elementów słownikowych na podstawie kilku reguł, takich jak: a) zdanie składa się z grupy podmiotu i grupy orzeczenia; b) grupa podmiotu składa się z rzeczownika w mianowniku i uzgodnionego z nim pod względem rodzaju, liczby i przypadka przymiotnika; c) grupa orzeczenia składa się z czasownika i grupy dopełnienia; d) grupa dopełnienia składa się z rzeczownika (w takim przypadku, jakiego wymaga czasownik) i z uzgodnionego z nim przymiotnika; e) między podmiotem a orzeczeniem zachodzi uzgodnienie w zakresie osoby i liczby, a w czasie przeszłym także rodzaju. Załóżmy teraz, że w poszczególnych pozycjach tego modelu możemy wprowadzić inne wyrazy: (a) przystojny, (b) inżynier, (c) pokochał, (d) uroczą, (e) tancerką. Możemy też przyjąć, że przymiotniki mogą wystąpić bądź nie wystąpić w powyższym zdaniu (tę drugą możliwość oznaczymy symbolem 0). Pozycja (a) będzie zatem miała trzy możliwe realizacje: młody, przystojny, 0; pozycja (b) dwie - robotnik, inżynier itp. Okazuje się, że na podstawie wymienionych pięciu reguł w polszczyźnie można utworzyć 72 zdania.

Według Chomsky’ego gramatyka składa się z dwóch typów reguł: frazowych -umożliwiających konstruowanie prostych elementarnych zdań i transformacyjnych -rządzących przetwarzaniem i łączeniem podstawowych struktur składniowych w nowe jednostki (są to np. zasady decydujące o przekształcaniu zdań oznajmujących w pytające). Językoznawstwo transformacyjno-generatywne posługuje się typowym dla siebie opisem matematycznym, np. zdaniu Zegar bije odpowiada schemat S = NP_n + V (gdzie S - syntax ‘zdanie’; NP_n - nominał phraze ‘fraza nominalna, rzeczownikowa w nominatiwie, czyli mianowniku’; V - verb ‘czasownik’); a zdaniu Piotr bije Pawła odpowiada schemat NP_n + V + NP._rr (gdzie NP«_rr oznacza frazę nominalną w bierniku: accusativ) [Ivić 1975: 238-239],

Badania Chomsky’ego pokazały, że każde zdanie zbudowane jest według określonego schematu, który można porównać do wspomnianego wzorca matematycznego. Abstrakcyjne elementy tego wzorca można zastąpić konkretnymi jednostkami znaczącymi - wyrazami. Ustalone szkielety można wypełnić różnorodną treścią informacyjną np. na podstawie schematu NP (grupa podmiotu: przymiotnik + rzeczownik w mianowniku) - VP [grupa orzeczenia: czasownik + (przymiotnik) + rzeczownik w bierniku] da się utworzyć wiele zdań, np.:

Maty chłopiec Pilny uczeń Czarny kot Straszna burza Mały krasnoludek Groźny pies

kopie (dużą) piłkę, czyta ciekawą książkę, pije ciepłe mleko, zerwała wszystkie dachy, ogląda swoją chatkę, pogryzł małe dziecko.

Zastosowane reguły (Chomsky, jak powiedzieliśmy, nazwał je frazowymi) umożliwiają jednak konstruowanie tylko stosunkowo prostych, elementarnych zdań. Natomiast całą olbrzymią różnorodność konstrukcji składniowych występujących w tekstach uzyskuje się w drodze przetwarzania i łączenia podstawowych struktur, czyli ich transformacji. A zatem przytoczone zdania za pomocą reguł transformacyjnych można przekształcić np. w konstrukcje zaprzeczone: Czarny kot nie pije mleka lub bierne: Małe dziecko zostało pogryzione przez groźnego psa.

Model języka zaproponowany przez generatywistów ma postać: język to nieskończony zbiór zdań. Na tworzenie zdań patrzy się w dwóch płaszczyznach: wykonania i kompetencji. Wykonanie (performance) jest to tworzenie i odbieranie jednorazowych, empirycznych zdań tekstowych, które układają się w teksty językowe (tj. użycie języka w konkretnych sytuacjach). Kompetencja (competence) jest to nieuświadamiana sobie przez użytkowników języka wiedza o tym, jak tworzyć zdania. Pozwala ona zrozumieć i budować coraz to nowe wypowiedzenia, nawet metaforyczne i wieloznaczne. Nie jest nabyta w procesie uczenia się gramatyki, ale w procesie przyswajania języka.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zdania różnią się między sobą stopniem poprawności gramatycznej -jedne osiągają pod tym względem pełną doskonałość, inne zaś nie. Ocena zdania z punktu widzenia jego poprawności gramatycznej należy bezsprzecznie do przedstawiciela danej społeczności językowej. Stąd termin kompetencja przedstawiciela społeczności językowej (ang. competence of the native speaker), pod którym rozumieć należy zarówno zdolność postrzegania zdań dewiacyjnych (tzn. niedoskonałych pod względem poprawności gramatycznej) przy równoczesnym rozumieniu ich znaczenia, jak i zdolność rozumienia zdań zupełnie nowych, tzn. nigdy przedtem nie rejestrowanych. Ponieważ Chomsky i jego zwolennicy postawili sobie za cel ustalenie zasady, na której podstawie można by generować jedynie zdania akceptowane przez mówiącego jako gramatycznie poprawne i wykluczać te wszystkie, które mówiący odrzucałby jako „niegramatyczne”, oczywiste jest, że w sferze ich bezpośredniego zainteresowania znajdują się pojęcia intuicji językowej i oceny językowej. Chomsky podkreśla nawet, że dążeniem jego jest wypracowanie takiej teorii, która byłaby w stanie wyjaśnić także zjawisko intuicji językowej. Wypowiada się on zatem otwarcie za badaniem zjawisk związanych z kompetencją językową, świadomie nie interesując się tym wszystkim, co jest bezpośrednio związane z samym użytkowaniem języka (angielski termin: performance).

W modelu transformacyjnym generatywiści zwracają uwagę na fakt, że opis języka powinno się budować wychodząc od ograniczonego zbioru reguł podstawowych. Za pomocą tych reguł generuje się abstrakcyjne struktury podstawowe (tzw. głębokie - w tym sensie „głębsze”, że bardziej abstrakcyjne), z których następnie przy użyciu reguł transformacyjnych (np. - o czym wspominaliśmy - zamiana konstrukcji czynnych na bierne czy twierdzących na przeczące) otrzymuje się aktualne zdanie. W usemantycznionej wersji tego kierunku zakłada się, źe struktury głębokie mające charakter abstrakcyjny powinny zawierać wszystkie informacje relewantne (istotne) i tym samym stanowić podstawę dla interpretacji semantycznej zdania. Za pomocą transformacji (semantycznie neutralnych) otrzymuje się ze struktur głębokich struktury powierzchniowe, które poddane działaniu reguł fonologicznych ujawniają się w fonetycznej (brzmieniowej) postaci zdania. Rozróżnienie dwóch abstrakcyjnych poziomów języka: struktury powierzchniowej i struktury głębokiej (ang. surface structure - deep structure) jest jedną z fundamentalnych dystynkcji wprowadzonych przez teorię Chomsky’ego. Struktura powierzchniowa stanowi bezpośrednią abstrakcję stosunków zachodzących w zrealizowanych zdaniach danego języka; przez pojęcie poziomu głębokiego natomiast rozumieć należy relacje, których nie dostrzega się podczas bezpośredniej obserwacji zrealizowanego zjawiska językowego, lecz które trzeba dopiero zrekonstruować korzystając ze znajomości zasad zawartych w teorii.

237