Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego)0

Dialekty indoirańskie wcześnie podzieliły się na dwie grupy: indyjską i irańską. Grupa indyjska zajęła ok. XV wieku p.n.e. dorzecze Indu, gdzie w następnych wiekach powstaje poezja religijna w języku wedyjskim. Ok. V wieku p.n.e. język wedyjski przekształca się w sanskryt klasyczny, który był językiem literackim Indii przez dwa tysiące lat. Równocześnie w ostatnich wiekach p.n.e. z dialektów staroindyjskich bliskich językowi wedyjskiemu wyrastają języki średnioindyjskie: pali i prakiyty. Ok. X wieku n.e. przekształciły się one w języki nowoindyjskie, z których najważniejszymi są hindi, urdu i bengali. W rozwoju grupy indyjskiej zaznacza się wyraźnie wpływ podłoża drawidyj-skiego.

W starożytności do grupy irańskiej należał język staroperski, używany w południowo-zachodnim Iranie, a znany nam z napisów z VI i V wieku p.n.e. Na północ od niego panował język medyjski, a dalej na wschód i północ narzecza, z których wyłonił się w VI wieku p.n.e. język awestyjski. W nim zostały ułożone teksty Awesty, świętej księgi wyznawców Zaratusztry. Dalej jeszcze na północ, od Prutu po Turkiestan wschodni były używane dialekty scytyjsko-sarmackie.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Sarmaci - ludy koczowniczo-pasterskie pochodzenia irańskiego. W połowie I tysiąclecia p.n.e. zasiedlają tereny nad dolną Wołgą, w IV—II wieku p.n.e. przesunęli się na zachód wypierając Scytów. W literaturze i publicystyce polskiej XV-XIX wieku Sarmaci uchodzili za przodków Polaków bądź szlachty polskiej. Koncepcja sarmatyzmu związana z poszukiwaniem przez polskich kronikarzy genealogii narodu została oparta na tzw. micie sarmackim (w nawiązaniu do wzmianek rzymskich kronikarzy) o obszarze Rzeczpospolitej jako części starożytnej Sarmacji i o pochodzeniu stanu szlacheckiego, kiedyś rycerskiego, od dawnych bitnych Sarmatów, osiadłych na tych terenach.

W I tysiącleciu n.e. największe znaczenie w Iranie miał kontynuant języka staroperskiego język średnioperski, czyli pehlewi, który ok. IX wieku n.e. przekształcił się w język nowoperski. Dawny język medyjski kontynuują dialekty kurdyjskie w północno-zachodnim Iranie, podczas gdy jego część północno-wschodnią zajmuje język afgański (pusztu). Na obszarze scytyjsko-sarmackim największe znaczenie miały w pierwszym tysiącleciu n.e. języki sogdyjski w Turkiestanie Zachodnim [używana w XIX i na początku XX wieku nazwa obejmująca - w odróżnieniu od Turkiestanu Wschodniego, należącego do Chin - obszar Azji Środkowej należący do Rosji; w roku 1924 na jego obszarze utworzono republiki radzieckie: Uzbecką, Turkmeńską, Tadżycką, Kirgiską, Kazachską oraz Karakałpacki Okręg Autonomiczny] i sakijski w Turkiestanie Wschodnim, które ok. IX wieku zostały usunięte z użycia przez dialekty tureckie. Do dziś z tego wielkiego obszaru zachował się język osetyński na Kaukazie, kontynuujący dialekty sarmackie, oraz jagnobi u podnóża Pamiru, który wywodzi się z dialektów bliskich sogdyjskiemu.

Pierwsza fala indoeuropejska, która posuwała się ku południowi, niosła ze sobą dialekty grupy anatolijskiej, czyli luwi-hetyckiej, które, zajmując ok. XX wieku p.n.e. Azję Mniejszą, uległy tu silnemu wpływowi azjanickiego podłoża językowego. Najważniejszy w tej grupie język hetycki używany był w państwie Hetytów, które obejmowało dorzecze dzisiejszego Kizyl limak, a przede wszystkim w jego stolicy Hattusas. Znamy go z tekstów w piśmie klinowym pochodzącym z XIV i XIII wieku p.n.e. Dlatego odróżniamy hetyckie klinowe i hetyckie hieroglificzne jako dwa języki w pewnych szczegółach od siebie odbiegające. W południowej części Azji Mniejszej od Likii po Cylicję używany był język luwi, a w północnej jej części w Paflagonii i w Poncie panował pokrewny dwu poprzednim język palajski. Języki te wyszły z użycia w I tysiącleciu p.n.e. Do początków naszej ery utrzymały się na południowo-zachodnich krańcach Azji Mniejszej bliskie sobie języki lykijski i milyjski, które wywodzą się z luwi. Bliski był im również język lidyjski, używany na północ od nich i znany tak, jak one, z tekstów w alfabecie greckim z V i IV wieku p.n.e.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Trudne do ustalenia miejsce w rodzinie indoeuropejskiej zajmował język zwany przedgreckim lub pelazgijskim, który panował w Helladzie w początkach II tysiąclecia

p.n.e. Niektóre jego wyrazy zapożyczone przez Greków zachowały się w ich języku.

Na podłoże pelazgijskie nawarstwiły się w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. plemiona greckie, które spłynęły z północy w dwóch falach. Fala starsza, obejmująca dialekty achajsko-eolskie i jońsko-attyckie, panowała niepodzielnie w Grecji w połowie II tysiąclecia. Dialekty staroachąjskie znamy z tekstów tzw. mykeńskich z okresu między rokiem 1450 a 1200 p.n.e., które zachowały się głównie na Krecie i na Peloponezie, a zapisane zostały pismem linearnym B. Druga fala grecka w XII wieku p.n.e. przyniosła z sobą dialekty doryckie, które opanowały Peloponez, Kr etę i Rodos, oraz narzecza północno-zachodnie. W IX wieku w oparciu o wzory fenickie powstał alfabet grecki. Podział dialektyczny Grecji utrzymał się aż do III wieku p.n.e. i odbił się w formie języków artystycznych zachowanych w arcydziełach literatury, poczynając od Iliady i Odysei z VIII wieku p.n.e. Dopiero w III wieku p.n.e. zwyciężył język ogólny (koine), który był syntezą elementów attyckich i jońskich. Usuwa on z użycia pozostałe dialekty i opanowuje przejściowo Azję Mniejszą. Z niego rozwinął się język nowogreckiej doby dzisiejszej. Od północy graniczył z dialektami greckimi bliski im język macedoński, który wyszedł z użycia około początku naszej ery.

Trzecią falę spływającą z północy po luwi-hetyckiej i grecko-macedońskiej tworzyli przodkowie językowi grupy tracko-ormiańskiej. Kolebką ich były północne brzegi Morza Czarnego, gdzie do VIII wieku p.n.e. mieszkali należący tu Kimerowie, oraz jego brzegi zachodnie. WII tysiącleciu p.n.e. dialekty trackie opanowały obszar między Dunajem a Morzem Egejskim i Marmara. W XIII i XII wieku p.n.e. pokrewne im dialekty frygijskie zajęły znaczną część Azji Mniejszej. Wychodząca stąd ekspansja indo-europejska w VI wieku p.n.e. nawarstwiła się w okolicach jeziora Wan na dialekty chal-dyjskie z grupy jafetyckiej, dając początek językowi ormiańskiemu. Dialekty trackie wyszły z użycia ok. początku naszej ery, a frygijskie około V wieku n.e. Język staroor-miański (grabar) znany nam jest z literatury chrześcijańskiej rozwijającej się od początku V wieku. Silnie zróżnicowane dialekty nowoormiańskie stały się podstawą dwóch języków literackich. Język zachodnioormiański używany jest w Europie wśród emigracji, natomiast wschodnioormiański jest językiem oficjalnym Republiki Ormiańskiej.

Na północ od obszaru grecko-macedońskiego i trackiego występowały w starożytności dialekty dwu odrębnych grup językowych: dako-myzyjskiej i iliro-mesapiiskiej. Dialekty dackie używane były w Dacji (tj. dzisiejszej Rumunii), myzyjskie w środkowej części Półwyspu Bałkańskiego, podczas gdy dialekty iliiyjskie panowały na obszarze Jugosławii. Pokrewni językowo Ilirom Mesapiowie przekroczyli w X wieku p.n.e. Cieśninę Otrancką i zajęli Apulię i obszary sąsiednie. Język mesapijski znamy z przeważnie

291