Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

Od klas formalnych odróżniają się nominalne klasy semantyzowane [semantyzacja

-    określenia znaczenia jednostki leksykalnej przy pomocy odpowiedniej techniki leksy-kograficznej, również: wyjawienie sensu, znaczenia]. Uogólnione znaczenie takich klas można określić jako gramatyczną kategorię klasyfikującą.

W języku rosyjskim np. dopełnienie bliższe może być wyrażone dwoma sposobami w zależności od klasy rzeczownika: przy rzeczownikach żywotnych forma biernika liczby mnogiej jest identyczna z formą dopełniacza, przy rzeczownikach nieżywotnych natomiast odpowiada formie mianownika:    ttujtcy nmutf, lecz H euotcy depeebR (por.

w polszczyźnie: Widzą ptaki, ale nie: *Widzę ptaków). Rozróżnienie tych dwóch klas uległo całkowitej semantyzacji. Do rzeczowników żywotnych zaliczane są nazwy osób i zwierząt, do nieżywotnych - pozostałe rzeczowniki. Odpowiednia gramatyczna kategoria żywotności / nieżywotności występuje także w innych językach słowiańskich. W języku abchaskim zasada tego podziału jest nieco inna: wszystkie rzeczowniki dzielą się na dwie klasy - rzeczowniki oznaczające człowieka i wszystkie pozostałe.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Rozróżnienie „przedmiotów” żywotnych i nieżywotnych ma miejsce w większości języków świata, zwykle jednak odbywa się to za pomocą środków leksykalnych, np. zaimków typu kto lub co. Kategoria gramatyczna żywotności pojawia się wyłącznie tam, gdzie odpowiednie zróżnicowanie jest wyrażone przy pomocy środków gramatycznych.

W niektórych językach podział na klasy nominalne dokonywany jest według kryterium płci: do klasy pierwszej zaliczane są nazwy mężczyzn, do drugiej - nazwy kobiet, do trzeciej - wszystkie pozostałe. Odpowiednio uogólnione znaczenie jest nazywane kategorią gramatyczną rodzaju (rodzaju gramatycznego). Podział na trzy rodzaje gramatyczne ma miejsce np. w większości języków drawidyjskich [wielka rodzina języków, która niegdyś zajmowała całe dorzecze Indu i dziś zajmuje Dekan i północny Cejlon], w języku awarskim i niektórych językach andyjskich. Różnica między trzema klasami rzeczowników jest w tym wypadku wyrażana nie w samym rzeczowniku, lecz w wyrazach pozostających z nim w związku zgody (przymiotnikach i czasownikach). Na przykład w jednym z języków andyjskich wyrazy pozostające w związku zgody z pierwszą klasą rzeczowników mają w liczbie pojedynczej przedrostek v-, dla klasy drugiej charakterystyczny jest przedrostek klasa trzecia charakteryzuje się przedrostkiem b-: vaxar adami vak’a ‘stary człowiek by\\jaxar jacci jik'a ‘stara siostra była’, baxar xvai buk'a ‘stary pies był’ (Szajkiewicz 1995: 102).

Związek zgody jest podstawowym sposobem wyrażenia rodzaju również w językach indoeuropejskich (np. ros. nepuuu tcotpe, neptiasi mytub, nepnoe Kpbutó).

Kategoria rodzaju gramatycznego w językach indoeuropejskich uległa jedynie częściowej semantyzacji. W odniesieniu do osób daną kategorię uświadamia się prawie w całości. W odniesieniu do zwierząt jest ona uświadamiana w wypadku, gdy ma się na myśli samców i samice, np. w języku rosyjskim 6wk (rodzaj męski) i Kopoea (rodzaj żeński), jednakże niczym nie da się jej objaśnić przy nazwach zwierząt w ogóle. Nie można objaśnić, dlaczego ros. 3aHy czy onettb są rodzaju męskiego, a Mbiiub czy coGaica

-    żeńskiego. Nie jesteśmy także w stanie objaśnić, dlaczego w dwóch językach te same rzeczowniki posiadają różny rodzaj. Na przykład w języku rosyjskim i polskim przy zewnętrznym podobieństwie niekiedy rzeczowniki różnią się rodzajem, por. nenb, cmenb, meHb, .uedajib, 6onb, m>uib, KasaHb, IIo3HaHb (rodzaj żeński) - piec, step, cień, medal, ból, pyl, Kazań, Poznań (rodzaj męski); Konmponb, Kjiacc, mnoic, epunn, uioKonad, no.i (rodzaj męski) - kontrola, klasa, plaża, grypa, czekolada, podłoga (rodzaj żeński).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Nawiasem mówiąc, w niektórych językach możliwe są wyjątki, por. niem. das Madchen (rodzaj nijaki) 'dziewczynka'.

Pozbawione jest sensu zaliczenie do jednego z trzech rodzajów rzeczowników nieżywotnych. A zatem klasy rodzajowe w językach indoeuropejskich można określić jako półformalne. Wynika stąd, że trzy rodzaje gramatyczne w historii rozwoju języka mogły ulegać częściowemu lub całkowitemu przemieszaniu.

Trójrodzajowy system starożytnych języków indoeuropejskich zachował się w całości w językach słowiańskich, w języku niemieckim, islandzkim, greckim. W językach romańskich, bałtyckich i w większości języków nowoindyjskich system ten uległ jednakże przekształceniu w dwurodzajowy (rodzaj męski i żeński). Inna możliwość jest realizowana w niektórych językach germańskich. W języku duńskim i szwedzkim rodzaj męski i żeński uległ połączeniu w tzw. rzeczownikach dwurodzajowych (typu poi. gaduła, ciapa, beksa, niezdara czy ros. rmaKca, Hepaxa, .iokomko, cupoma, yjunuifa), które pozostają w opozycji do rodzaju nijakiego (tzw. rodzaj utrum). W wielu językach kategoria rodzaju w ogóle nie występuje, np. w języku węgierskim, tureckim, ormiańskim czy angielskim (przeżytkiem jest zachowanie trzech zaimków: he, she i it).

UZUPEŁNIENIA 1 KOMENTARZE. Jak powiedziano, w różnych językach występują różne systemy rodzajowe. Kategoria rodzaju może być trójczłonowa, dwuczłonowa lub może nie występować w ogóle. Adam Heinz pisał: ..Kategoria rodzaju jest przejawem postawy wartościującej człowieka w stosunku do otaczającej go rzeczywistości". Przez rozróżnienie rodzajowe człowiek prawdopodobnie wyrażał w różnych językach swoje odmienne przekonanie o tym, co jest w hierarchii świata ważniejsze, a co mniej ważne. Wspomniany wcześniej językoznawca niemiecki Wilhelm Wundt wyróżnił pięć typów podziału rodzajowego, które znalazły odzwierciedlenie w różnych językach świata: 1. klasa wyższa: bogowie, mężczyźni - klasa niższa: kobiety, dzieci, zwierzęta, rzeczy, np. język irokeski; 2. klasa wyższa: osoby (bogowie i ludzie) - klasa niższa: rzeczy (zwierzęta, przedmioty), np. język ful [zachodni odłam rodziny bantuidalnej, używany w Afryce Północno-Zachodniej]; 3. klasa wyższa: istoty żywe - klasa niższa: przedmioty nieżywotne, np. języki indiańskie; 4. istoty żywotne męskie - istoty żywotne żeńskie, np. języki semickie; 5. skrzyżowanie płci (męski, żeński) oraz hierarchii (osoby, rzeczy), stąd trzy rodzaje: męski, żeński, nijaki, np. języki indoeuropejskie.

Kategoria klas nominalnych stanowi podstawową cechę różnicującą w strukturze gramatycznej języków bantu. Przynależność do określonej klasy wyrażana jest z reguły przy pomocy przedrostków w samych rzeczownikach i w wyrazach pozostających z nimi w związku zgody. Na przykład w języku suahili rdzeń -tu może przyłączać przedrostki różnych klas odpowiednio zmieniając formę pozostających z nim w związku zgody wyrazów: jule mtu mdogo ‘ten mały człowiek’ (pierwsza klasa), wale watu wadogo ‘ci mali ludzie’, kile kitu kidogo ‘ta mała rzecz’ (czwarta klasa), vile vitu vidogo ‘te małe rzeczy’. Różnice semantyczne między klasami nie odnoszą się do płci. Klasa pierwsza bowiem obejmuje nazwy ludzi; klasa druga włącza nazwy drzew i roślin w ogóle; klasa trzecia jest niekiedy nazywana klasą przedmiotów okrągłych: tu odnoszą się np. nazwy zęba, oka, głowy, wielu płodów rolnych, a w formie liczby mnogiej -nazwy cieczy, rzeczowniki abstrakcyjne i zbiorowe; klasa czwarta to klasa rzeczy; klasa piąta włącza nazwy zwierząt, ale także wiele innych wyrazów o najróżnorodniejszej semantyce; klasa szósta jest nazywana niekiedy klasą przedmiotów podłużnych {żebro,

125