Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

nbto 'tato' (dosłownie: nau x ne nimb). Brak formalnych wykładników wzajemnej zależności wyrazów w połączeniu wyrazowym lub w zdaniu warunkuje nazwę tych języków - języki izolujące (Giruckij 2002: 267). Znaczenia gramatyczne w językach izolujących są wyrażane przy pomocy wyrazów pomocniczych (funkcyjnych), szyku wyrazów, akcentu tonalnego i intonacji. Inna ich nazwa - języki amorficzne - pochodzi stąd, że ten typ języków nie posiada formy morfologicznej. Języki izolujące nazywane są także pierwiastkowymi, ponieważ w nich wyraz jest równy rdzeniowi (pierwiastkowi). Do języków izolujących, oprócz chińskiego, należy język wietnamski, liczne języki Sudanu, w znacznym stopniu język angielski, francuski, bułgarski.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W XIX wieku wielu lingwistom wydawało się. że struktura gramatyczna języka chińskiego przekazuje najstarszy etap w ewolucji typów języków. W wieku XX odkryto w języku starochińskim pozostałości starych sufiksów oraz altemacji samogłosek i spółgłosek. Znaczy to, że w języku chińskim etap izolacji poprzedzał etap jakiegoś innego typu. Wyobrażenia te znalazły odzwierciedlenie również w terminologii; języki izolujące nazywane byty wówczas językami rdzeniowymi.

Języki inkorporacyjne (inkorporujące) [łac. in corpore ‘w komplecie, razem’] -jak powiedziano wcześniej - to języki, których jedną z cech charakterystycznych pod względem typologicznym jest inkorporacyjna budowa orzeczenia. Zjawisko to polega na włączaniu do orzeczenia dopełnień (określeń zaimkowych, a nawet rzeczownikowych), przez co mieści się w nim gramatyczny schemat całego zdania. Proces inkorporacji można pokazać na przykładzie języka nahua (azteckiego). Zdanie ni-k-q\va in na-ka-tl oznacza ‘ja (teraz) jem mięso’, gdzie ni - to przedrostek czasownikowy pierwszej osoby liczby pojedynczej, k - przedrostek kongruencji (zgody) z obiektem nieżywotnym, qwa - rdzeń ‘jeść’, in - rodzajnik określony, naka - rdzeń ‘mięso’, tl - afiks przy-padka podstawowego. Dla wyrażenia sensu ‘ja jem mięso (zwykle)’ wykorzystywana jest forma czasownikowa ni-naka-qwa. Właśnie formy ostatniego typu traktowane są jako przykłady inkorporacji. Wyrazy te zbliżają się do zdań, ponieważ włączają do swej struktury nie tylko wskazanie na czynność, ale także na jego obiekt.

Jednakże inkorporacja nie jest na tyle specyficznym procesem, żeby stanowić podstawę do wyodrębnienia oddzielnego typu języka. Inkorporacja w istocie jest tylko wypadkiem szczególnego zestawienia (złożenia) czasowników, nietypowego dla języków indoeuropejskich i dlatego będącego zjawiskiem dziwnym dla językoznawców europejskich. We wspomnianym języku nahua złożonym czasownikom może towarzyszyć odrębny wyraz oznaczający obiekt czynności, por. ni-k-tle-watsa in naka-tl ‘ja (teraz) piekę mięso’, gdzie tle ‘ogień’ i watsa ‘piec’ (Szajkiewicz 1995: 119).

Zdanie w językach inkorporacyjnych budowane jest jak wyraz złożony, czyli wyrazy scalają się w jedną całość, która jest zarówno wyrazem, jak i zdaniem. W rezultacie tego powstają kompleksy bez formalnego wyrażenia morfologii, zlewające się w pewną całość syn taktyczną, której początkiem jest podmiot, końcem - orzeczenie, a do środka wyrażenia inkorporowane są dopełnienia ze swoimi atrybutami (przydawkami) i oko-licznikami. Np. czukockie muamaKaaiwupKUH w jednej złożonej strukturze przekazuje zdanie rosyjskie M otcupHux ojieneu yóueaio. Zdanie w takiej inkorporacji przekazywane jest przez zlanie się odrębnych wyrazów: mu - x, ama - otcup, Kaa - oienb, hmu -yóueamb, pkuh - óenamb. Faktycznie mamy tu nie połączenie wyrazów, a scalenie ich w jedną formę wyrazową: H-otcup-ojieHb-yóue-dejiaii. Zawarte jest w niej całe zdanie, przekazane formalnie przy pomocy inkorporacji. Do tego typu języków należy m.in. wiele języków kaukaskich, języków Indian północnoamerykańskich i języków paleo-azjatyckich. Języki o takiej budowie orzeczenia nazywane są też polisyntetycznymi lub koncentrycznymi. Zob. też podrozdział 3.5.3.

Pod względem syntaktycznym języki mogą być podzielone według dwóch następujących kryteriów: podstawowy szyk zdania oraz konstrukcja zdania. Kryterium pierwsze stanowi podstawę do wyróżnienia języków pozycyjnych (w których miejsce w ciągu składniowym jest skorelowane z odpowiednią zależnością semantyczo-syntaktyczną) i języków niepozycyjnych (w których pozycja w ciągu nie jest skorelowana z takimi zależnościami). Por. np. w języku polskim: a) Barbara spotkała Pawła; b) Paweł spotkał Barbarę wobec angielskiego: Barbara met Paul', b) Paul met Barbara. W języku angielskim na funkcje rzeczowników w zdaniach powyższych wskazuje tylko szyk, w języku polskim - końcówki fleksyjne (przypadkowe). Dlatego w języku polskim szyk można zmienić: a) Pawła spotkała Barbara; b) Spotkała Pawła Barbara; c) Barbarę spotkał Paweł; d) Spotkał Paweł Barbarę. Zob. też podrozdział 3.3.8.

O ile w niektórych językach możliwy jest tylko jeden szyk zdania (np. w angielskim), w innych dopuszczalne są różne szyki zdania (np. w polskim), ale na ogól tylko jeden z nich jest szykiem naturalnym, nienacechowanym. Dla polszczyzny jest to szyk SVO, gdzie S oznacza subiekt (podmiot), V - predykat (orzeczenie), O - obiekt (dopełnienie). Szyk SVO: podmiot - orzeczenie - dopełnienie (krowa je trawę) jest charakterystyczny m.in. dla języka polskiego, angielskiego, rosyjskiego czy chińskiego. Szyk SOV: podmiot - dopełnienie - orzeczenie (krowa trawę je) jest naturalny dla języka japońskiego, koreańskiego, tureckiego czy hindi. Szyk VSO: orzeczenie - podmiot -dopełnienie (je krowa trawę) występuje w klasycznym języku arabskim czy walijskim. Szyk VOS: orzeczenie - dopełnienie - podmiot (je trawę krowa) spotykamy np. w języku malgaskim (malagassi), należącym do południowego zespołu języków indonezyjskich i używanym jako urzędowy (obok francuskiego) przez Malgaszów na Madagaskarze. Szyk OSV: dopełnienie - podmiot - orzeczenie (trawę krowa je) jest charakterystyczny dla języka kabardyjskiego (północny Kaukaz). Szyk OVS: dopełnienie - orzeczenie - podmiot (trawę je krowa) spotykamy np. w języku hixkaryana (jeden z języków Indian brazylijskich). Należy dodać, że przykłady języków, w których dopełnienie występuje przed podmiotem, są nieliczne.

Drugie z wymienionych kryteriów syntaktycznych (konstrukcja zdania) stanowi podstawę do wyodrębnienia języków nominatywnych i ergatywnych. W językach nomina-tywnych podmiot zdania wyrażany jest stale mianownikiem, dopełnienie - zasadniczo biernikiem (dopełnienie dalsze innymi przypadkami). W językach tych istnieje wprawdzie rozróżnienie czasowników przechodnich i nieprzechodnich, ale ma ono często znaczenie drugorzędne. Do języków nominatywnych zaliczana jest większość języków świata (w tym wszystkie bardziej znane języki europejskie), np. polski, angielski, węgierski, turecki. W językach ergatywnych, jak powiedzieliśmy, rozróżnienie między podmiotem działającym a „odbiorcą czynności” przeprowadzone jest inaczej, niż w językach nominatywnych: mianownik służy do wskazywania podmiotu dla czasowników nieprzechodnich, ale dla przechodnich wskazuje dopełnienie. Natomiast podmiot dla czasowników wyrażany jest specjalnym przypadkiem „ergatywnym” (patrz wyżej).

155