Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

xpio-xpio oraz wyrażeń o emocjonalnym zabarwieniu typu nwn-.wn. mapbi-óapbi, uiyptu-Mypbi, <pue.iu--Muejiu, eoeo.ib-Moeo.ib, uiypy.u-óypyM, które Aleksander Reformacki nazywał „dziwnymi” wyrazami o znaczeniu ‘nieokreślona zbiorowość’. Możliwe, że wyrażenia ostatniego typu naśladują reduplikacje tureckie, przekazujące znaczenia rzeczowników zbiorowych. Na przykład w języku kazachskim (zwanym dawniej kazak-kirgiskim) etcbi.iKbi oznacza ‘koń’, a otcbUKbi-.ubUKbi - ‘konie’, KynaK - ‘kułak, bogaty gospodarz’, a Ky.iaK-My.iaK - ‘kułactwo, zbiorowość kułaków’.

2. Aleksander A. Reformacki (Reformatski) - językoznawca rosyjski, jeden ze współtwórców moskiewskiej szkoły fonologicznej.

Szczególnie szeroką produktywność reduplikacji obserwujemy w językach austro-nezyjskich, gdzie jest ona wykorzystywana zarówno w procesach słowotwórczych, jak i przy tworzeniu form gramatycznych. Przykładami reduplikacji zupełnej są wyrazy polinezyjskie api-api ‘zapałki’ (api ‘ogień’), samoańskie solosolo ‘chustka do nosa’ (solo ‘ręcznik’). Podwojenie rdzenia często wiąże się ze znaczeniem intensywności cechy, intensywności lub krotności (iteratywności) czynności (zob. wyżej): samoańskie eva ‘kroczyć’ i evaeva ‘chodzić w różnych kierunkach’. Obserwujemy też przypadki odwrotne: reduplikacja wyraża cechę podlegającą osłabieniu lub wyraża zdrobftienie: maoryjskie wera ‘gorący’ i wera-wera ‘ciepły’, tagalskie dagat ‘morze’ i dagat-daga-tan ‘strumień’ (Szajkiewicz 1995: 82).

3.3.6. Intonacja

Również intonacja może niekiedy być środkiem wyrażenia znaczenia gramatycznego. Różnica między twierdzeniem i pytaniem ogólnym zwykle uważana jest za fakt gramatyki, ponieważ w wielu językach te wypowiedzenia przekazywane są przez różne konstrukcje. Por. ang. He goes to France - Does he go to France? Powyższą różnicę można również przekazać przy pomocy samej intonacji (obniżenie tonu przy twierdzeniu i podwyższenie - przy pytaniu). Intonacja zatem może być jedynym środkiem rozróżnienia znaczeń gramatycznych i w konsekwencji - środkiem gramatycznym.

Przez intonację rozumiemy melodyczną charakterystykę wypowiedzenia (zdania), polegającą na zmianach wysokości tonu w trakcie jego wypowiadania. Intonacja to inaczej melodia mowy. Kształtujemy ja świadomie zarówno za pomocą akcentu, jak i wysokości głosu. Sygnalizuje ona funkcję zdania np. pytającego, oznajmującego, wykrzyknikowego. Odzwierciedla się za jej pośrednictwem zarówno stan uczuciowy mówiącego (np. wzruszenie, gniew, niepokój), jak i jego intencje względem odbiorcy komunikatu (np. prośba, polecenie, zapewnienie o zrozumieniu czy współczuciu, pocieszenie). Intonację wypowiedzi kształtują, z jednej strony, pewne konwencje (np. w polszczyźnie w zdaniu pytającym jego melodia wznosi się, a w zdaniu oznajmującym - opada), z drugiej, potrzeby komunikacyjne oraz cechy indywidualne osoby mówiącej (nadawcy komunikatu). Zob. też podrozdział 2.5. (prozodia).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Specyfika intonacji poszczególnych języków związana jest przede wszystkim z typem akcentu wyrazowego. W zależności od niego bowiem dokonywane jest rozdzielenie funkcjonalnego potencjału składników intonacji. Na przykład w językach, w których akcent tonalny jest środkiem wyrażania znaczeń gramatycznych (chiński), melodyka nie jest najważniejszym składnikiem intonacji zdaniowej: wiodącą rolę w organizacji intonacyjnej zdania odgrywają w tym wypadku czynniki dynamiczne i temporalne (czasowe). Różnice w przebiegu melodycznym wypowiedzeń w różnych językach mogą być znaczne. Dotyczy to np. polskich i rosyjskich zdań pytajnych, por. On ci to powiedział? oraz Oh me6e omo cko3oh? (z obniżeniem tonu na ostatniej sylabie).

Intonacja towarzyszy oczywiście dowolnemu wypowiedzeniu i dlatego może pełnić delimitacyjną funkcję (wyrażać granice semantyczne wewnątrz zdania w momencie braku innych środków gramatycznych bądź ich niedostatecznych możliwości do tego celu). Jest to związane z pojęciem pauzy, pod którą rozumie się pusty odcinek w linii fali głosowej, przerwanie (krótsze lub dłuższe) ciągu wypowiadanych sylab. Pojawiające się w wypowiedzi pauzy sygnalizują albo koniec wyrazu, albo koniec zdania. Czasem odpowiednie rozmieszczenie pauzy (oznaczonej jako //) pozwala odróżnić zdania o różnej strukturze składniowej, jak np. Zmęczony i głodny turysta // potrzebował odpoczynku (tu zmęczony i głodny są zwykłymi przydawkami określającymi rzeczownik turysta) i zdanie Zmęczony i głodny, II turysta potrzebował odpoczynku (wyrazy zmęczony i głodny w tym wypadku są tzw. określeniem predykatywnym). Od ruchu tonu zależy właściwa segmentacja (podział) zdania, jak w ros. Hauanacb oeaKyatfm 6ojibHbtx, otcemąuH u demeu. Przecinek po wyrazie 6onbHbix przekazuje w grafice zmianę ruchu tonu podstawowego, co powoduje, że wyraz ma równe prawa z wyrazami oKeHUfUH, demeu. Por. to samo zdanie bez pauzy po wyrazie 6oJibHbix: Hauanacb jeatcyatpiH 6ojtbHbix otceHiąuH u demeu.

Rolę intonacji i pauzy w języku pisanym przejmuje przede wszystkim interpunkcja. 3.3.7. Wyrazy posiłkowe

Rozpatrzone dotąd środki gramatyczne (oprócz intonacji) zamykają się w ramach wyrazu i określane są mianem syntetycznych środków gramatycznych. Środki gramatyczne wykorzystywane tylko do budowania konstrukcji nazywane są analitycznymi środkami gramatycznymi. W zdaniu o semantyce ‘Idę do miasta’ idea docelowego punktu przemieszczenia może być przekazana syntetycznie, np. łac. eo urbem (za pomocą fleksji biernika), fińskie kdyn kaupunkiin czy uzbeckie sten utaxapea óopauan (za pomocą fleksji tzw. adlatywu, tzn. przypadka przekazującego ideę przemieszczenia się w kierunku do lokalizatora). W języku rosyjskim w zdaniu udy e eopod idea ta wyrażana jest dwukrotnie: za pomocą przyimka 6 i zerowego afiksa biernika (gdyby wyraz ten miał formę miejscownika, semantyka konstrukcji byłaby inna: nie ‘punkt docelowy przemieszczenia’, lecz ‘miejsce przemieszczania się’, por. % udy e eopode). A zatem ma tu miejsce użycie środków syntetycznych (fleksja) i analitycznych (przyimek). W angielskim i tadżyckim zdaniu I go to the town oraz Ba utaxp patpma ucmodaau ideę docelowego punktu przemieszczenia wyrażają analityczne środki, a mianowicie przyimki to i 6a.

Najbardziej rozpowszechnionym typem środków analitycznych są wyrazy posiłkowe (wszystkie pozostałe wyrazy nazywane są autosemantycznymi).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Termin „wyraz posiłkowy (pomocniczy, funkcyjny, synseman-tyczny)” nie ma w tradycji gramatycznej ani ostrej definicji, ani ściśle wyznaczonego zakresu. Definiuje się go rozmaicie, przy czym proponowane definicje nie zawsze są w pełni czytelne, częściowo zachodzą na siebie lub wzajemnie się wykluczają. Według jednych wyraz posiłkowy jest znaczeniowo niesamodzielny i spełnia funkcje usługowe w stosunku do wyrazów samodzielnych (autosemantycznych). Inne definicje określają go jako wyraz o funkcji semantycznej ogólnej, w szerokim sensie składniowej (czyli gramatycznej). Jeszcze inne charakteryzują go jako wyraz mający tylko wartość gramatyczną i pozbawiony funkcji semantycznej, czyli wyraz pusty. Inne wreszcie określają go jako wyraz składniowo niesamodzielny, który nie pełni w zdaniu funkcji składniowych, lecz jest wskaźnikiem funkcji innych wyrazów.

8 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa...

113