Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

2. Wskazywanie (deixis) to wyznaczanie przez dane wyrażenie językowe (przede wszystkim zaimek lub przysłówek) przedmiotu czy zjawiska za pomocą określenia jego stosunku do odpowiednich punktów odniesienia w konsytuacji lub kontekście. Podstawowym punktem odniesienia dla wskazywania jest nadawca oraz miejsce i czas, w którym nadawca dany komunikat wytwarza, a także zwykle w akcji mówienia występujący odbiorca, tj. osoba, do której dany komunikat jest skierowany. Ponadto w wypowiedzi zazwyczaj jest mowa o jakimś przedmiocie lub o jakiejś osobie, która może (ale nie musi) być różna od mówiącego i słuchającego. Wskazującymi elementami aktu mowy są m.in. zaimki osobowe (ja - ty - on, ona. ono), a także wyrazy typu tu - tam, teraz - wtedy, wczoraj - dzisiaj - jutro itp., ustalające w nim pozycje i kierunki przestrzenne i czasowe.

Druga z okoliczności umożliwiających łączne opisywanie wszystkich języków polega na tym, że na podstawie odpowiednio wybranych kryteriów można wszystkie języki klasyfikować bez reszty na pewne typy.

A zatem przedmiotem językoznawstwa typologicznego są nie podobieństwa, lecz różnice między językami, ale tylko takie różnice, na których podstawie można dokonać wyczerpującej klasyfikacji wszystkich znanych języków naturalnych. Ze względów logicznych wyczerpująca jest przede wszystkim wszelka klasyfikacja dysjunktywna [dys-junkcja - zdanie złożone z dwóch zdań za pomocą spójnika „albo” w znaczeniu ‘zachodzi co najwyżej jedno z dwojga’, także inaczej: podział dychotomiczny], czyli oparta na tym, że jedne języki posiadają pewną cechę, a inne jej nie wykazują. W ten sposób można poklasyfikować wszystkie języki świata na takie, w których występuje rzeczownikowa kategoria liczby (tzn. każdy rzeczownik w tekście jest obowiązkowo albo w liczbie pojedynczej, albo w mnogiej), i na takie, które tej kategorii nie posiadają; do pierwszych należą m.in. wszystkie języki europejskie, do drugich np. język chiński, japoński i in. Klasyfikacja taka jest zasadna również w wypadku, gdy dana cecha przejawia się w kilku (a nawet w jednym języku). Tak np. na podstawie obserwacji ogromnej większości języków świata można byłoby sądzić, że w każdym języku naturalnym oprócz liczebników głównych {jeden, dwa, trzy itd.) muszą istnieć liczebniki porządkowe {pierwszy, drugi, trzeci itd.). Tymczasem w języku gilackim (czyli nichwijskim - język grupy paleoazjatyckiej, używany głównie na Sachalinie oraz u ujścia Amuru) liczebników porządkowych nie ma; zamiast np. powiedzieć czwarty, mówi się tam „ten, który jest po trzech”. Na podstawie tego faktu można podzielić języki świata na takie, które mają liczebniki porządkowe, i na takie, które ich nie mają (choć drugi typ języków jest reprezentowany tylko przez wspomniany jeden język).

Na bazie językoznawstwa typologicznego w połowie XX wieku ukształtowało się językoznawstwo kontrastywne - jeden z działów językoznawstwa synchronicznego o najbardziej bezpośrednich zastosowaniach praktycznych. Zadaniem językoznawstwa kontrastywnego (niekiedy jest ono nazywane językoznawstwem konfrontatywnym czy nawet: porównawczym, przy czym zapomina się, że termin „porównawczy” jest poniekąd „zarezerwowany” dla badań diachronicznych) jest porównywanie ze sobą już nie wszystkich języków - jak w typologii - ale kilku wybranych (najczęściej dwóch) w celu ustalenia ich podobieństw i różnic na wszystkich poziomach struktury języka. Wiedza z tego zakresu znajduje zastosowanie praktyczne w dwu dziedzinach działalności: w przekładzie (translatoryce) dokonywanym przez człowieka lub maszynę oraz w nauczaniu języków obcych. Należy dodać, że niezależnie od swej użyteczności praktycznej rezultaty badań konfrontatywnych mogą być wykorzystywane do wszelkich opisów typologicznych (szerzej o językoznawstwie konfrontatywnym czytaj w rozdziale „Współczesna wiedza o języku”).

Przedmiotem badań językoznawczych może być ponadto rozwój języka lub jego stan w określonym momencie czasowym. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z językoznawstwem diachronicznym, które zajmuje się zagadnieniami rozwoju języka z punktu widzenia zmian, którym on podlega w czasie, tj. w dynamice. Ten dział językoznawstwa związany jest z pojęciem diachronii w języku, rozumianej jako wzajemny stosunek dwóch lub więcej stanów ewolucyjnych języka, z których jedne są wcześniejsze, a inne późniejsze (inaczej: diachronia to historyczny rozwój języka). Wiadomo, iż język pozostaje w ciągłym ruchu, podlega nieustannym zmianom; na każdym określonym etapie „życia” języka w jego systemie, na wszystkich poziomach tego systemu (w fonetyce, gramatyce, słownictwie) są elementy zanikające oraz elementy, które dopiero powstają. Stopniowo jedne zjawiska w języku giną, inne - pojawiają się. Te procesy składają się na „drogę” języka w czasie. Stan języka w pewnym momencie czasowym, w danym momencie jego rozwoju (tj. w statyce) bada językoznawstwo synchroniczne. Przedmiotem zainteresowania tego działu językoznawstwa jest sposób funkcjonowania mechanizmu językowego niezależnie od pochodzenia jego poszczególnych elementów. Ważną rolę odgrywa tu problem funkcji poszczególnych elementów języka i ich miejsce w systemie językowym. Język pojmuje się zatem nie jako sumę luźnych elementów, lecz jako system elementów, które pozostają do siebie w określonych relacjach (zob. EJO 1999).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. I. Na przykład od X do XX wieku język rosyjski utracił 6 spośród 11 samogłosek (w tym samogłoski nosowe i samogłoski zredukowane, tzw. jery), rozwinął w to miejsce 10 spółgłosek; utracił wielotypowość deklinacji rzeczowników i złożony system form czasu przeszłego czasownika (zanikł aoryst, imperfekt, plusąuamperfectum = czas zaprzeszły), rozwijając w zamian kategorię żywotności - nieżywotności rzeczowników oraz kategorię aspektu czasownika. Badając wszystkie te zjawiska i procesy w czasie językoznawstwo diachroniczne ustala przyczyny zmian językowych, czas ich powstania i wygaśnięcia, kierunki rozwoju tych zjawisk w różnych dialektach języka.

2. Synchroniczny opis języka możliwy jest nie tylko w tym wypadku, gdy mowa jest o współczesnym stanie języka, lecz też gdy mówimy o jego historii: można np. ustalić cechy szczególne systemu języka staroruskiego z XI wieku, cechy szczególne języka wielkoruskiego (XVI wiek) czy systemu współczesnego języka rosyjskiego. We wszystkich tych wypadkach język jest rozpatrywany na określonych poziomach synchronicznych (Rosjanie używają tu wyrazu cpei ‘przecięcie’).

Między językoznawstwem szczegółowym (konkretnym) i ogólnym istnieje ścisła więź: wszystkie nowe rezultaty osiągnięte w trakcie badań poszczególnych odrębnych języków z czasem wchodzą w zakres językoznawstwa ogólnego (inaczej mówiąc: rezultaty językoznawstwa szczegółowego zostają „wdrażane” do językoznawstwa ogólnego) - i na odwrót: każde z osiągnięć teoretycznych jest wykorzystywane w praktyce badawczej nad konkretnymi językami.

0.3. Związki językoznawstwa z innymi dyscyplinami naukowymi

Ponieważ język jest jedynym uniwersalnym sposobem komunikowania się, związki językoznawstwa z innymi dyscyplinami naukowymi można określić jako różnorodne i głębokie. Najbardziej ścisłe i dawne (bo niekiedy od starożytności) więzi łączą języ-