Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

poza jego granice, analizowania i uwzględniania dodatkowych czynników oprócz samego zdania. Jest to konstruktywny układ zdania.

Lecz organizacja zdania posiada też taką stronę, której nie da się wyjaśnić, dopóki będziemy pozostawać w granicach samego zdania. Jej mechanizm można wyjaśnić dopiero wtedy, gdy zwrócimy się do tej sytuacji komunikacyjnej, do tego kontekstu, w którym dane zdanie funkcjonuje jako komunikat. Jest to komunikatywny układ zdania.

Spróbujmy ustalić sytuacje komunikacyjne, w których może być użyte jako odrębny komunikat zdanie Męcin Meanoem npuexan. Sytuacje te można sprowadzić do kilku pytań, na które może odpowiadać omawiane zdanie. Możliwe są następujące pytania: 1. Hto cjimuiho 06 IlBaHe HBaHOBHne? 2. Kto npHexan? 3. Hto hoboto? Jest rzeczą zrozumiałą, że pytania (zwłaszcza pierwsze i trzecie) mogą mieć także wiele innych form wyrażenia, jednakże istotne cechy semantyczne określające charakter poszczególnych pytań zostają zachowane. Pierwsze pytanie zakłada, że pytający chce się czegoś dowiedzieć (a odpowiadający o tym zakomunikować) o Iwanie Iwanowiczu, o tym, jakie wydarzenie wiąże się z tą osobą. Pytanie drugie ukierunkowane jest na wyjaśnienie bardziej szczegółowego aspektu znanego już pytającemu wydarzenia jako całości (ktoś przyjechał), tj. na ustalenie imienia osoby, która przyjechała. Pytanie trzecie podobne jest do pierwszego, ponieważ zakłada w odpowiedzi zakomunikowanie o wydarzeniu jako całości, a nie o jego aspekcie szczegółowym; jednakże w odróżnieniu od pytania pierwszego charakteryzuje się tym, że zawiera wskazówki odnośnie punktu wyjścia tego komunikatu (w terminologii struktury tematyczno-rematycznej zdania - jego tematu).

Odpowiadając na każde z tych pytań zdanie to w określony sposób adaptuje się do swojego zadania, do swej funkcji komunikatywnej zyskując taki a nie inny szyk wyrazów i miejsce akcentu logicznego (centrum intonacyjnego). A zatem przy odpowiedzi na pytanie pierwsze mamy do czynienia ze zwykłym (stałym) szykiem wyrazów: mianownik rzeczownika - osobowa forma czasownika: [Wmo cjimuiho 06 Merne Mea-noeme?) - Mean Meanoem npuaccw; przy odpowiedzi na pytanie drugie szyk wyrazów również jest stały: osobowa forma czasownika - mianownik rzeczownika: [Kmo npuexai?] - TIpuexcm Hecm Meanoem, przy czym akcent logiczny w obu przypadkach znajduje się na ostatnim wyrazie struktury zdania. Przy odpowiedzi na trzecie pytanie szyk wyrazów i akcent logiczny pozostają takie same, jak w wypadku drugim.

Opisana konstrukcja zdań właściwa jest wypowiedzeniom neutralnym, stylistycznie nienacechowanym. W wypowiedzeniach stylistycznie nacechowanych szyk wyrazów w tych trzech wypadkach może zostać odwrócony, czemu zwykle towarzyszy obligatoryjna zmiana miejsca akcentu logicznego. Por.: [Wmo cjimuiho o6 Meane Meanoeme?] -Flpuexan Hecm Meanoem', [Kmo npuexan?] - Hecm HsaHoem npuexan\ [Hmo noeozo?] - Meau Meanoem npuexan.

Komunikatywna konstrukcja zdania odznacza się niezależnością od konstrukcji formalnej. Jest ona warunkowana przez kontekst, ustalanym przez ten kontekst celem komunikatywnym - w zależności od tego zdanie zyskuje określony szyk wyrazów i określony akcent logiczny. Dlatego też to samo zdanie, posiadające jedną określoną konstrukcję formalną (np. zdanie Hem Meanoeun npuexan), funkcjonując w różnych sytuacjach z różnymi celami komunikacyjnymi tworzy kilka jednostek różniących się aktualną informacją. Jednostki te różnią się między sobą także pod względem formy: szykiem wyrazów i miejscem akcentu logicznego. Zdanie Mean Meanoeun npue.rai (składające się z dwóch komponentów, nierozwinięte) tworzy sześć różnych jednostek komunikacyjnych (dwie z nich są homonimiczne): 1. [Hmo otbiuwo 06 Meane Meanoeme?] - Mean Meanoem npuexajv, 2. [Hmo aibiiuno 06 Meane Meanoeme?] -npuexaa Mean Meanoeun-, 3. [Kmo npuexan?] - fJpuexai Mean Meanoem-, 4. [Kmo npuexa.i?] - Mean Meanoeun npuexaji; 5. \}4mo Hoeoeo?] - Ilpuexan MeaH Meanoeun; 6. [Wino noeoeo?] - Mean Meanoeun npuexan.

Każda para zdań (pierwsze i drugie, trzecie i czwarte, piąte i szóste) odpowiada temu samemu zadaniu komunikacyjnemu; zarówno nieparzyste, jak i parzyste zdania każdej pary różnią się od siebie tylko tym, że są nacechowane lub nienacechowane stylistycznie. Poza tym zdania każdej pary różnią się od siebie tym, że odpowiadają na inne pytania, tj. realizują różne zadania komunikacyjne.

Podsumujmy. Zdanie zatem posiada swoją wewnętrzną konstrukcję formalną, która nie reaguje na otoczenie w ciągu składniowym. Z tego punktu widzenia zdanie jest postrzegane jako konstrukcja statyczna, zachowująca swoją formę we wszystkich warunkach jego funkcjonowania. Równocześnie zdanie posiada także inny układ przeznaczony dla reagowania na otoczenie w ciągu składniowym (w kontekście) - za pomocą tego układu zdanie realizuje swoje zadanie komunikacyjne.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Różne strony konstrukcji zdania były wyróżniane i uświadamiane sobie jako szczególne obiekty studiów w różnym czasie. Wyodrębnienie konstruktywnego (statycznego) i komunikatywnego (dynamicznego) aspektu zdania zostało zapoczątkowane w latach 20.-40. XX wieku prawie równocześnie w kilku państwach słowiańskich. Najszerszy rozwój studia nad zdaniem jako jednostką komunikacyjną zyskały w Praskim Kole Lingwistycznym. Największy wkład w badania nad zdaniem wniósł Vilem Mathesius, słusznie uważany za twórcę składni komunikatywnej (czyli aktualnej). Podwaliny pod te badania położył jego artykuł (w rosyjskim przekładzie) O max na3bieaejuaju GKfnyalbHOM ‘mCHcnuu. HsbiK u cmwib (zamieszczony w zbiorze flpayccKuu numaucmunecKuu KpyjKOK, Mocraa 1967). Później, bo dopiero w drugiej połowie XX wieku, jako szczególny obiekt opisu naukowego została wyodrębniona semantyczna struktura zdania. Jedną z pierwszych prac, w których wykazano, że semantyczna strona zdania posiada swoją konstrukcję i powinna być rozpatrywana łącznie z jego organizacją formalną i komunikatywną, był artykuł Frantiśka Daneśa O trzech aspektach składni (A three-level approach to syntax, w pracy Travaux iinguistigues de Prague, Prague 1964).

Przy wszystkich tych zastrzeżeniach, uwagach, a także wielości definicji należy odnotować, że większość kierunków i nurtów językoznawczych wyróżnia te same cechy zdania. Za jedną z jego cech podstawowych uważa się charakter komunikatywny -jako głównego środka komunikowania się i wyrażania myśli. Ani fonemy, ani morfe-my, ani nawet poszczególne wyrazy i połączenia wyrazowe nie śą wykorzystywane jako jednostki komunikacji jako takie, poza zdaniem. Wyłącznie zdanie pełni samodzielną funkcję komunikatywną. Natomiast wyrazy, ffazeologizmy, połączenia wyrazowe są nazwami przedmiotów, cech, czynności, pełniąc w języku funkcję nomi-natywną. Komunikatywność zatem to zdolność zdania do przekazywania pewnej konkretnej sytuacji.

Innymi podstawowymi cechami zdania - oprócz komunikatywności - są predyka-tywność i intonacja. Pojęcie predykatywności nie jest traktowane jednoznacznie w różnych koncepcjach gramatycznych, jednakże w każdej z nich odgrywa istotną rolę. W najogólniejszym planie predykatywność określa się jako korelację informacji zawartej w wypowiedzeniu z rzeczywistością. Niektórzy autorzy twierdzą że predyka-

143