Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

Przedmiotem leksykologii jest także analiza statystycznych właściwości słownictwa. Wyrazy bowiem w istotny sposób różnią się swoją częstotliwością użycia, tzn. frekwencją, z jaką się pojawiają w dowolnie wybranym tekście danego języka. Z punktu widzenia leksykologii ważna jest również budowa wyrazów, stąd słowotwórstwo można uznać za dział językoznawstwa stanowiący strefę pograniczną między leksykologią i morfologią. Z problematyką leksykologiczną mamy wreszcie do czynienia w etymologii.

Słownictwo (leksyka) - obok gramatyki - jest podstawowym składnikiem każdego języka naturalnego. O ile gramatyka (system gramatyczny) języka jest skomplikowanym zespołem wzajemnie zrelacjonowanych reguł umożliwiającym tworzenie i interpretację tekstów, o tyle słownictwo stanowi swego rodzaju magazyn znaków językowych - elementów, którymi operują reguły gramatyczne. Użytkownik języka czerpie każdorazowo z tego magazynu zarówno produkując tekst (mówiąc, pisząc), jak i interpretując (tzn. rozpoznając znaczenie) tekst w danym języku.

W przeciwieństwie do gramatyki, stanowiącej strukturę wysoce wewnętrznie zorganizowaną (regularną), w zasadzie zamkniętą i względnie stabilną słownictwo tworzy system o znacznie niższym stopniu wewnętrznej organizacji, otwarty (łatwość wchłaniania nowych elementów - jednostek słownikowych), charakteryzujący się wysokim stopniem nieregulamości, stosunkowo mało stabilny (obumieranie jednostek słownikowych i wchłanianie nowych poprzez mechanizm zapożyczania lub mechanizmy słowotwórcze) [EJO 1999].

Nie oznacza to jednak, że słownictwo pozbawione jest wewnętrznej struktury. Strukturę tę tworzy skomplikowana sieć funkcjonalnych i formalnych (strukturalnych) współzależności istniejących między leksemami w systemie słownikowym danego języka. Funkcja każdego leksemu jest wyznaczona przez sieć opozycji funkcjonalnych, w jakie ten leksem wchodzi. Zmiana sieci tych opozycji pociąga za sobą zmianę funkcji poszczególnych Ieksemów. Np. we współczesnym języku polskim współistnieją dwa systemy nazw pokrewieństwa: starszy (i regionalny) z terminami m.in. wuj, stryj, ciocia, wujertka, stryjenka i nowszy, zredukowany do dwóch terminów: wuj{ek) i ciocia. W tym ostatnim systemie w związku z zanikiem terminów stryj, wujenka, stryjenka uległ poszerzeniu zakres terminów wuj(ek) i ciocia o znaczenia „uwolnione” przez za-nikłe starsze nazwy pokrewieństwa.

Przedmiotem semazjologii z kolei jest szeroki krąg zagadnień związanych z badaniami nad leksykalnym znaczeniem wyrazów. Termin ten został stworzony na oznaczenie nauki o znaczeniu wyrazów, przede wszystkim zaś o ich zmianach znaczeniowych (używali go głównie lingwiści niemieccy i rosyjscy; por. pracę: B.A. 3BerHHueB, CeMa-cuojiozuh, MocKBa 1957). Terminu tego dziś prawie się nie używa, zamiast niego językoznawcy posługują się określeniem „semantyka”.

Współcześnie semantyka traktowana jest jako dyscyplina naukowa zajmująca się znaczeniem, tj. problemem przyporządkowywania znaków językowych szeroko rozumianym obiektom pozajęzykowym. Centralne dla wielu kompleksów zagadnień pojęcie znaczenia nie jest określone wyraźnie i bywa rozmaicie pojmowane w różnych dyscyplinach i szkołach naukowych. Obiekt semantyki nie jest więc jednoznacznie określony, a ona sama jest rozmaicie pojmowana zarówno przez językoznawców, jak i przedstawicieli innych nauk.

UZUPEŁNIENIA 1 KOMENTARZE. Terminem znaczenie w językoznawstwie określa się najczęściej treść przedstawieniową zawartą w znaku językowym. Ponieważ sam termin ma charakter bardzo ogólny, zachodzi konieczność analizy i wyróżnienia jego składników. Obecnie w odniesieniu do znaczenia znaku językowego lingwistyka operuje następującymi pojęciami specjalnymi: desygnacja (oznaczanie), signifi-kacja (znaczenie), wartość znaczeniowa lub leksykalna (znaczenie konkretne); prócz tego istnieje znaczenie leksykalne i gramatyczne. Przez desygnację, zgodnie z logiką, rozumie się, odsyłanie świadomości mówiących do określonych klas przedmiotów, tj. desygnatów, przez signifikację - odsyłanie do treści pojęcia, symbolizowanego przez dany znak, przy czym należy rozróżnić funkcję signifikacyjną na płaszczyźnie mówienia {parole) od funkcji tej na płaszczyźnie języka (langue). Na płaszczyźnie mówienia znaczenie zawsze reprezentowane jest przez indywidualne przedstawienia psychiczne (pojęcia o niższym stopniu abstrakcji oraz przez konkretne wyobrażenia; por. np. specyficzne wyobrażenia ‘domu’ w różnych kręgach kulturowo-cywilizacyjnych), co wynika z konkretyzującego wpływu kontekstu i konsytuacji. Natomiast na płaszczyźnie systemu języka signifikacja sprowadza się do podania najbardziej ogólnego, schematycznego zarysu danego pojęcia (zob. też podrozdział 1.2.).

Z semantyką ściśle łączy się onomazjologia. Termin ten został wprowadzony do językoznawstwa na oznaczenie leksykologii porównawczej, z czasem jednak nadano mu znaczenie działu lingwistyki, zajmującego się, podobnie jak semazjologia, badaniem znaczenia wyrazów. Różnica między onomazjologią a semazjologią (czy semantyką) ma polegać na tym, że przedmiotem pierwszej jest analiza semantyczna od znaczenia do formy, natomiast drugiej - odwrotnie, tzn. od formy do znaczenia. Obecnie terminu tego używa się na oznaczenie teorii nominacji, główną uwagę skupiając na mechanizmach tworzenia pojęć i nazw.

Nominacja z kolei to tworzenie jednostek językowych, przede wszystkim wyrazów i frazeologizmów, służących do nazywania i wyodrębniania fragmentów rzeczywistości. Z procesem nazywania nierozerwalnie jest związany proces kształtowania pojęć. Przez nominację rozumie się także formację językową będącą wytworem takiego procesu.

Rozróżnia się nominację bezpośrednią (pierwotną, prymamą) oraz wtórną (sekun-damą). Pierwsza polega na tworzeniu wyrazów całkowicie nowych, takich, które nie są zbudowane z istniejących elementów leksykalnych, tzn. w mniejszym lub większym stopniu formacji sztucznych, natomiast nominacja wtórna jest realizowana za pomocą mechanizmów słowotwórczych lub przez zapożyczanie wyrazów z innych języków. Nominacja bezpośrednia jest we współczesnych stadiach rozwojowych języków zjawiskiem niezwykle rzadkim. Przykładami takiej nominacji mogą być wyrazy gaz i radar. Pierwszy został stworzony w XVII wieku jako nawiązanie do greckiego wyrazu chaos ‘bezładna pramateria, z której według mitologii miał powstać świat’, drugi powstał jako skrót z ang. radio detecting and ranging ‘wykrywanie i określanie odległości za pomocą radia’. Normalnymi mechanizmami nominacji są współcześnie różnorodne formacje typu wieżowiec, spychacz, a także różnego rodzaju skrótowce, jak Befama, Stalbud itd. (EJO 1999).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Nadawanie przedmiotom nazwy (oznaczanie) związane jest z tzw. prawem selektywności (selekcji), która funkcjonuje na zasadzie filtru poznawczego i jest jednym z podstawowych czynników tworzenia struktury dowolnego języka. Objaśnijmy działanie tego prawa w zakresie leksyki. Aby jakiś przedmiot czy zjawisko mogły zaistnieć w postaci wyrazu, muszą one być skonfrontowane z istniejącymi już w języku przedmiotami i zjawiskami. Myślenie dokonuje w tym wy-

11 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa...

161