Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego 4

ność wyrazów (polisemię, homonimię). [W szerszym sensie do badań leksykologicz-nych będą należeć badania nad dopuszczalnością użycia pewnych wyrazów w stylach funkcjonalnych. Porusza się więc zagadnienia związane z tabu językowym, eufemizmami, wulgaryzmami itd.j.

Cały zasób leksykalny jest wewnętrznie uporządkowany. Znaczeniowe (semantyczne) struktury wyrazów są odbiciem rozumowego i emocjonalnego stosunku człowieka do różnych fragmentów rzeczywistości pojmowanej bardzo szeroko, z uwzględnieniem świata istot fikcyjnych, np. czarodziej, krasnoludek, syrena, elf, kosmita, oraz pojęć abstrakcyjnych typu dobro, pamięć, myślenie. Słownictwo jest najbardziej wyrazistą płaszczyzną języka, w którym ujawnia się językowy obraz świata, tzn. typowy dla danego języka sposób widzenia rzeczywistości, relacji i zależności w niej panujących (szerzej na ten temat powiemy w podrozdziale o kognitywizmie), a także określonych wartości (czym zajmuje się aksjologia - nauka o wartościach, ogólna teoria wartościowania).

Rozdział 5

Pośrednie płaszczyzny językowe

Podstawowe płaszczyzny języka - fonologiczna, morfologiczna, leksykalno-seman-tyczna i syntaktyczna - nie istnieją w izolacji. One oddziałują wzajemnie na siebie, w rezultacie czego na ich styku powstają płaszczyzny pośrednie - morfonologiczna, słowotwórcza i frazeologiczna.

5.1. Morfonologia

Płaszczyzna morfonologiczna jest płaszczyzną pośrednią między płaszczyzną fonolo-giczną i morfologiczną. Cechą szczególną poziomów pośrednich jest to, że jednostka językowa jednego poziomu funkcjonuje w innym poziomie. W danym wypadku jednostka fonologiczna (fonem) pełni posiłkową funkcję w strukturze morfemu, chodzi bowiem o morfologiczne wykorzystanie fonologicznych zasobów języka.

Problem wykorzystania fonemów w charakterze posiłkowych środków morfologicznych stał się przedmiotem badań szczególnej dyscypliny lingwistycznej, a mianowicie morfonologii. Morfonologia to dział językoznawstwa z pogranicza morfologii i fonologii, którego przedmiotem jest analiza i opis wykorzystania środków fonologicznych w systemie morfologicznym języka. Centralne zagadnienie morfonologii stanowi teoria altemacji morfonologicznych (czyli wymian głoskowych), towarzyszących procesom słowotwórczym i fleksyjnym.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Alternacja morfonologiczna (wymiana głoskowa) to inaczej występowanie w różnych wariantach morfemu w tej samej pozycji różnych głosek ze względu na różne sąsiedztwo każdego z wariantów. Na przykład w morfemie ząb- występuje samogłoska [ą] (zapis uproszczony) wtedy, gdy po morfemie tym występuje końcówka zerowa (tzn. w mianowniku lub bierniku liczby pojedynczej) albo przyrostek słowotwórczy rozpoczynający się od [k] (ewentualnie poprzedzonym [e]) lub [i] (ewentualnie poprzedzonym [e]), np. ząbkować, ząbek, ząbczasty, ząbeczek, a samogłoska [ę] wtedy, gdy bezpośrednio po tym morfemie następuje dowolna końcówka niezerowa, np. zęby, zębami, zębów, albo inny przyrostek, niż wymienione poprzednio, np. zębacz ‘gatunek ryby’, zębatka, zębaty, zębina ‘rodzaj tkanki’, zębisko. Najczęściej zdarza się, że ten sam morfem ma warianty, w których występują dwie różne samogłoski (np. kwiat - kwiecie). Bywają jednak morfemy, w których wariantach występują trzy lub cztery różne samogłoski (np. lecieć - latać - lot; pleciesz - plotę - plot! - wyplatam) [Słownik 2002: 154],

Teoria altemacji opisuje istniejące w danym języku uwarunkowane morfologicznie wymiany spółgłoskowe i samogłoskowe, ich funkcje w systemie morfologicznym języka, typy uwarunkowań, relacje istniejące między poszczególnymi altemacjami morfo-

205