Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

stępują formy dwóch wyrazów słownikowych albo że reprezentowane są w nim dwa wyrazy słownikowe: ‘ręka* i 'myć’ (Słownik 2002: 312).

Ponieważ przez słownictwo rozumieć należy zarówno wyrazy, jak i ich połączenia oraz związki o charakterze ustabilizowanym (wyrażenia, zwroty, frazy), czyli frazeo-logizmy, to w wypadku leksykologii jednostki leksykalne stanowią przede wszystkim leksem i frazem, a jednostki tekstowe - wyraz i frazeologizm. Gdy mówimy o lekse-mach i frazemach, to odnosimy je do systemu leksykalnego (leksyku); gdy mówimy o wyrazach i frazeologizmach, to odnosimy je do wypowiedzi (tekstu, przekazu). Termin „wyraz” ma dłuższą tradycję terminologiczną, termin „leksem” wiąże się ze strukturalnym opisem zasobu leksykalnego. Wyrazem nazywa się zwykle najmniejszą, względnie samodzielną, znaczącą jednostkę językową, zdolną do spełniania jakichś funkcji syntaktycznych - może samodzielnie lub w połączeniu z innym wyrazem stanowić człon wypowiedzenia (zdania) lub całe wypowiedzenie. Wyraz ma określoną funkcję znaczeniową - informuje nas o jakichś zjawiskach poząjęzykowych (EJP 1999).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Frazemaml (inaczej: związkami łączliwymi) w polskiej literaturze przedmiotu nazywane są związki tworzone według modelu realizowanego w seriach ograniczonych, ale nie w pełni wyliczalnych (np. ktoś dokona czegoś: poprawne ktoś dokona otwarcia konferencji, ale niepoprawne ktoś dokona otwarcia okna; ktoś nadaje komuś lub czemuś kształt, charakter czegoś, wygląd czegoś, barwę, ale niepoprawne ktoś nadaje komuś lub czemuś śmieszność, dźwięk itd.) oraz związki utrwalone społecznie lub denotacyjnie, ale regularne znaczeniowo (np. maszyna do pisania, papier wartościowy). Frazeologizm (idiom, związek frazeologiczny) to dwu- lub kilkuwyrazowa ustalona (stała) konstrukcja językowa, której znaczenia nie da się wyprowadzić ze znaczeń i reguł łączenia składających się na nią wyrazów. Np. znaczenie frazeologizmu drzeć koty ‘żyć w niezgodzie, kłócić się’ nie wynika ani ze znaczenia wyrazu kot, ani drzeć. Tekst we właściwym językoznawstwie strukturalistycznym to obiekt konkretny służący do przekazywania informacji na bazie abstrakcyjnego języka, zarówno w mowie, jak i na piśmie. W tym sensie mówi się, te język istnieje w tekstach, które go realizują (EJO 1999).

A więc wyraz to jednostka tekstu (przekazu). Wyraz w aspekcie systemowym to leksem, który należy rozumieć jako zbiór wszystkich istotnych (relewantnych) cech semantycznych i gramatycznych wyrazów tekstowych, czyli jego konkretyzacji (użyć) w przekazach. Przykładowo leksem czytać może być reprezentowany przez następujące wyrazy tekstowe: czytam, czytałem, będę czytał, czytany, czytający, czytanie itd. W wypowiedzeniu Człowiek człowiekowi bratem występują trzy wyrazy tekstowe, a reprezentowane są dwa leksemy: człowiek (człowiek, człowiekowi) i brat (bratem). Można zatem przyjąć, że stosunek pojęć „leksem” - „wyraz tekstowy” jest podobny do relacji „fonem” - „głoska”.

Leksykologia zajmuje się zarówno opisem wyrazów (tekstowych), jak i leksemów w zależności od przyjętej koncepcji metodologicznej i skonkretyzowanego przedmiotu opisu w dwóch podstawowych płaszczyznach: 1. słownictwo - wyraz tekstowy oraz 2. leksyk - leksem.

Leksemy należą do znaków językowych, tj. znaków, którymi posługują się ludzie w celu przekazywania sobie informacji. Jak wszystkie znaki, mają one charakter konwencjonalny (tym różnią się od naturalnych symptomów), czyli nie są bezpośrednio związane z psychofizycznymi właściwościami użytkowników języka.

Powiedzieliśmy wcześniej, że każdy znak, w tym znak językowy, zgodnie z teorią semiotyczną składa się z dwóch składników: formy oznaczającej i treści oznaczanej.

O formie rozstrzyga geneza języka, charakter materialny jego znaków (fonemy, morfe-my, leksemy, wypowiedzenia, teksty) oraz subkod (słuchowy, wzrokowy, mieszany), którym posługują się użytkownicy języka konstruując wypowiedzi. To, jak leksemy znaczą, zależy od drugiego składnika znaku językowego, tj. od treści oznaczanej, czyli od znaczenia.

4.4.2. Typy znaczeń leksemów

Rozumiane w powyższy sposób znaczenie leksemów nie jest wartością niezmienną. Ze względu na różnorakie uwarunkowania wyróżnia się następujące typy ich znaczeń: znaczenie aktualne, leksykalne, etymologiczne, realne i gramatyczne (a także znaczenie słowotwórcze i przenośne).

Znaczenie aktualne wyrazu (zwane też tekstowym lub kontekstowym) to znaczenie, w jakim wyraz zostaje użyty w akcie komunikacji językowej. Znaczenie aktualne w sposób konkretny, bezpośrednio wiąże się z danym przekazem językowym i sytuacją, w której ten przekaz został sformułowany. Na przykład znaczeniem leksykalnym rzeczownika pies jest określony gatunek zwierząt; zbiór przedmiotów wyznaczonych przez ten rzeczownik stanowią wszystkie psy, które żyją, kiedykolwiek żyły lub żyć będą w rzeczywistości lub powołane zostaną do życia np. przez autorów powieści. Znaczenie wyrazu użytego w kontekście zwykle ulega aktualizacji, konkretyzacji, zwężeniu - pojawia się aktualne znaczenie wyrazu uwarunkowane przez dany kontekst. Na przykład w wyrażeniu Wyjdź z psem chodzi z reguły o konkretnego, jedynego w danej sytuacji wypowiedzeniowej psa. [Zdarza się jednak, że w pewnych wypowiedzeniach znaczenie aktualne wyrazu jest identyczne z jego znaczeniem leksykalnym; tak jest w wypadku „gatunkowego” użycia wyrazu, np. w zdaniach „pozaczasowych” typu Pies jest ssakiem], Mówiąc zatem o znaczeniu aktualnym, mamy na myśli konkretyzację danego leksemu w planie związków syntagmatycznych, czyli tekstowych (zob. niżej).

Znaczenie aktualne przeciwstawia się znaczeniu leksykalnemu (systemowemu, zwanemu też czasem znaczeniem potencjalnym). Jest to suma wszystkich możliwych (dosłownych i przenośnych) kontekstowych znaczeń leksemu, a więc znaczenie rozpatrywane w planie związków paradygmatycznych. Znaczenie leksykalne zatem to konotacja potencjalna, która odnosi dany leksem do systemu (leksyku), nie zaś do tekstu (przekazu). Np. znaczenie leksykalne przymiotnika niski powinno obejmować co najmniej następujące elementy: ‘mający niewielką odległość między podstawą a wierzchołkiem; mający niewielki wzrost’ (niski dom\ niski wzrost), ‘położony stosunkowo niewysoko’ (niski sufit), ‘zajmujący początkowe miejsce w jakiejś hierarchii’ (niskie stanowisko), ‘w odniesieniu do cen, temperatury itp.: niewielki, mały’ (niska cena), ‘nieszlachetny, niegodziwy’ (nis/ci charakter). Ustalanie i trafne definiowanie znaczeń leksykalnych jest zadaniem leksykografów. Opozycja „znaczenie aktualne wyrazu” -„znaczenie leksykalne wyrazu” odpowiada Saussure’owskiej opozycji parole - langue.

Znaczenie etymologiczne wyrazu jest to znaczenie, jakie dla danego wyrazu można zrekonstruować na podstawie znajomości jego etymologii i pierwotnej budowy słowotwórczej, np. strzelba ‘strzelanie, strzelanina’, brona ‘brama obronna’. Z tych też względów w niektórych przypadkach znaczenie etymologiczne pokrywa się ze znacze-

169