Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

3.5. Płaszczyzna morfologiczna

System gramatyczny języka składa się z dwóch płaszczyzn (poziomów) - płaszczyzny morfologicznej i płaszczyzny składniowej. Płaszczyzna morfologiczna jest zbiorem mechanizmów językowych, które zapewniają tworzenie form wyrazowych i ich rozumienie (rozpoznawanie).

3.5.1. Morfologia jako gramatyka wyrazu

Zakres terminu „morfologia” (greckie morphe ‘kształt, postać, forma’, logos ‘słowo, nauka’) traktowany jest w różnych koncepcjach w różny sposób. Zgodnie z jednym z najbardziej rozpowszechnionych punktów widzenia przedmiotem morfologii jest opis struktury znaczących (posiadających znaczenie) jednostek języka, których obszar nie przekracza wyrazu syntagmatycznego (czyli formy wyrazowej). Maksymalna jednostka morfologii - forma wyrazowa - jest równocześnie minimalną jednostką składni.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Forma wyrazowa (słowoforma) to inaczej odpowiednik tradycyjnego terminu „wyraz” w niektórych jego znaczeniach odnoszących się do pojęć bliższych elementom tekstowym. Jest on równoważny terminowi forma fleksyjna wyrazu, którym określa się wyraz (odmienny) w jednej z jego możliwych funkcji gramatycznych. Jest to zatem taka jednostka systemu fleksyjnego, na którą składa się temat fleksyjny danego wyrazu i określona funkcja gramatyczna tego tematu, sygnalizowana przez jakiś wykładnik morfologiczny. Na przykład w zdaniach Okno jest otwarte i Otwórz okno wyraz okno występuje w dwóch różnych formach fleksyjnych - mianownika liczby pojedynczej i biernika liczby pojedynczej: w danym wypadku są to formy synkretyczne [synkretyzm - występowanie w różnych przypadkach identycznych końcówek].

Podstawą wyróżnienia morfologii jako szczególnego działu gramatyki jest podział form wyrazowych na mniejsze jednostki nazywane morfemami (czyli najmniejsze cząstki językowe posiadające znaczenie). Morfologia zatem zapewnia korelację każdego kolejnego morfemu komponentów wewnętrznej (treściowej) strony słowoformy z komponentami jego strony zewnętrznej (dźwiękowej). Ukierunkowanie morfologii na znaczenia przekazywane właśnie przez morfemy poboczne (morfemy fleksyjne i słowotwórcze), a nie przez morfemy główne (rdzenie) odróżnia morfologię od leksykologii (w centrum zainteresowania leksykologii leżą bowiem - w przeciwieństwie do morfologii - znaczenia rdzeni i całych wyrazów).

Tradycyjny podział gramatyki na morfologię (gramatykę wyrazu) i składnię (gramatykę grupy wyrazowej i zdania) nie posiada charakteru absolutnego i uniwersalnego (z tych względów celowość takiego właśnie podziału poddawali w wątpliwość m.in. F. de Saussure, L. Hjelmslev czy amerykańscy deskryptywiści Z. Harris i Ch. Hockett). Bardziej ważny jest on dla języków z przewagą form syntetycznych, lecz w miarę wzros-, tu analityzmu odgrywa coraz mniejszą rolę. Dlatego też przy opisie języków o słabo rozwiniętej morfologii (język angielski, współczesny chiński, indonezyjski, liczne języki tybeto-birmańskie) morfologia jako dział gramatyki odchodzi na plan dalszy, a dla języków tzw. izolujących (język starochiński, wietnamski, joruba, współczesne języki thai) jej wartość praktycznie sprowadza się do zera.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zellig S. Harril - jeden z najwybitniejszych przedstawicieli amerykańskiej szkoły strukturalistycznej (deskryptywnej), wprowadził do językoznawstwa pojęcie transformacji (reguła gramatyczna przekształcająca jedną strukturę językową w inną). Deskryptywizm jako kierunek językoznawczy charakteryzował się tym, że jego przedstawiciele główny nacisk kładli na wstępną fazę analizy językowej składającej się ze zbioru operacji prowadzących niemal mechanicznie do opisu gramatycznego danego języka. Sądzono, te jest to najlepszy sposób na osiągnięcie wyników w pełni obiektywnych, niezależnych od subiektywizmu badacza. Charles F. Hockett - jeden z czołowych przedstawicieli amerykańskiej lingwistyki deskryptywnej. Języki izolujące to typ morfologiczny języków (zaliczanych do języków analitycznych), w których występują morfemy semantyczne pełne (wyrazy-pier-wiastki) i morfemy syntaktyczne (wyrazy puste) wyrażające (obok szyku) stosunki między morfemami pełnymi (patrz też niżej).

Istnieje również poszerzone rozumienie morfologii jako „nauki o formach” (zgodnie z etymologią terminu „morfologia”). Pojęcie formy obejmuje przy tym dowolne (a nie tylko wewnątrzwyrazowe) środki wyrażania rozpatrywane w ich aspekcie formalnym (zewnętrznym).

Morfologia zatem to dział językoznawstwa zajmujący się opisem budowy wyrazów, które z punktu widzenia morfologii składają się z mających różny status i funkcję mor-femów (najmniejszych cząstek znaczących). Morfologia zajmuje się analizą reguł tworzenia form fleksyjnych poszczególnych wyrazów słownikowych i ich klas, czyli odmianą wyrazów. Ta część morfologii to fleksja. Morfologia bada też zależności między różnymi wyrazami słownikowymi, pochodność wyrazów i możliwości tworzenia nowych wyrazów słownikowych. Ta część morfologii to słowotwórstwo.

3.5.2. Morfem, morf, allomorf

Jak powiedziano, przedmiotem analizy i opisu morfologii są morfemy, czyli najmniejsze jednostki komunikacyjne, należące do morfologicznej płaszczyzny języka. Morfemem nazywamy najmniejszy, niepodzielny (tj. składający się jedynie z fonemów) element mający określone znaczenie, który służy do budowania jednostek wyższego rzędu, czyli wyrazów (leksemów). Przez znaczenie rozumie się nie tylko odniesienie się do rzeczywistości pozajęzykowej, nazywanie czy wskazywanie elementów świata, ich cech itp., ale też sygnalizowanie relacji gramatycznych zachodzących między różnymi elementami tekstu lub modyfikowanie znaczeń tych elementów. Pierwszą funkcję pełnią przede wszystkim morfemy leksykalne, drugą - przede wszystkim morfemy gramatyczne.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Morfem to swego rodzaju „atom” w strukturze języka. Jest najmniejszą cząstką znaczącą, podobnie jak atom stanowi najmniejszą cząstkę materii mającą cechy danego pierwiastka. Morfem można podzielić, ale otrzymane w wyniku podziału cząstki (fonemy) nie będą nic znaczyły. Atom też można rozbić, ale uzyskane w wyniku jego podziału cząstki elementarne nie będą miały cech danego pierwiastka (Słownik 2002).

Terminem „morfem leksykalny (główny)” określamy podstawowy, konieczny składnik wyrazu (wyjątkiem są tu tzw. wyrazy funkcyjne, takie jak spójniki, przyimki, niektóre partykuły i wykrzykniki). Pełni on funkcję nominatywną (nazywającą). Ten sam morfem występuje we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu słownikowego oraz w wyrazach pochodnych słowotwórczo. Morfem ten sprawia, że wszystkie one mają wspólny element znaczeniowy.

133