Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego 6

nologicznymi, zakres użycia poszczególnych altemacji w systemie morfonologicznym danego języka, stopień ich regularności. Morfonologia zatem próbuje ustalić reguły, jakimi rządzą się w języku wymiany głoskowe, np. odpowiedzieć na pytanie, kiedy głoska [k] wymienia się na [k’j (jak w formie ręka - ręki), kiedy na [c] (jak w ręka -ręce), kiedy na [ć] (jak w ręka - ręcznik), kiedy na [ś] (jak w ręka - rąsia), a kiedy na [ś] (jak w ptak - ptaszek).

Opis systemu altemacji morfonologicznych danego języka winien zawierać także ustalenie istniejących w nim klas altemantów (altemujących jednostek fonologicznych) zdefiniowanych przez typ kontekstów morfonologicznych warunkujących pojawienie się altemantu danego typu.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Status morfonologii w obrębie gramatyki jest dyskusyjny. Dla N.S. Trubieckiego morfonologia była płaszczyzną języka różną zarówno od fonologii, jak i morfologii; inni. np. i. Kuryłowicz, A. Martinet, traktują morfonologię (do której nie włącza się teorii fonologicznej struktury morfemów) jako składnik morfologii. J. Kuryłowicz np. uważa, że prawie wszystkie problemy morfonologii wchodzą w zakres kompetencji fonologii, a tylko niektóre w zakres morfologii. Według A. Martineta wszystkie problemy morfonologiczne powinny być rozpatrywane przez morfologię. Określa się wreszcie morfonologię jako swego rodzaju płaszczyznę przejściową między fonologią a morfologią. Niezależnie od zastrzeżeń dotyczących zasadności wyodrębnienia morfonologii z biegiem czasu wzmacnia ona sw'oją pozycję.

2.    Nikołaj S. Trubieckoj - językoznawca i antropolog rosyjski. Był jednym z założycieli praskiej szkoły strukturalistycznej; jest autorem syntezy poglądów fonologicznych tej szkoły. Rozwijał badania nad typologią fonologiczną języków. Stworzył pierwsze klasyfikacje systemów fonologicznych na podstawie analizy kilkuset języków świata. Zajmował się także ogólną teorią języka, morfonologią języka rosyjskiego.

3.    Jerzy Kuryłowicz - językoznawca polski, indoeuropeista, zbliżony do praskiej szkoły struktura-listycznej, stworzył własny konsekwentny system metodologiczny. W zakresie językoznawstwa ogólnego zajmował się głównie teorią znaku językowego, strukturą i dynamizmem systemu językowego, hierarchią elementów językowych.

Jeżeli fonologia bada fonemy w systemie języka i ich funkcje, a morfologia - morfe-my i formy wyrazowe, to morfonologia opisuje fonemy w ich relacjach z morfemami i formami wyrazowymi, ustala podstawowe warianty morfemów i reguły ich przekształceń w inne warianty.

W językoznawstwie współczesnym termin „morfonologia” używany jest w dwóch znaczeniach - węższym i szerszym. Morfonologia w węższym znaczeniu opisuje odmiany fonemów w morfach jednego morfemu, por. np. ros.: dpye - dpyotCHbiu, cmpax -cmpaiuHbiu, comHM - cmo, dettb - dnu, eecenbiu - eecejibe itd. Morfonologia w szerszym rozumieniu opisuje zasób fonologiczny morfemów i sposoby ich różnicowania; modyfikacje morfemów podczas ich łączenia się w procesach słowotwórczych i formo-twórczych, czyli zmiany morfemów na tzw. „szwach” morfonologicznych.

Fonemy podlegające altemacjom morfonologicznym [przypomnijmy, altemacja mor-fonologiczna to wymiana (oboczność) fonemów w wariantach morfemu, tj. allofonach, warunkowana przez kontekst fonologiczny) nazywane są morfonememi. Termin „mor-fonem” zaproponowany został przez polskiego językoznawcę Henryka Ułaszyna w 1927 roku w znaczeniu odpowiadającym pojęciu członu szeregu altemacyjnego (fonem w funkcji semazjologiczno-morfologicznej); w pracach Trubieckiego uzyskał on interpretację jako „złożone wyobrażenie wszystkich członów altemacji morfonologicz-nej”, by stać się w nowszych opracowaniach strukturalistycznych synonimem „szereg altemacyjny”. Jako przykład można przytoczyć następujące morfonemy: o/e (wesoły -wesele), e/o (palec-palca), e/o (żenić się - żonaty), k/ć/c (mąka - mączny - mące), z’/ż (wozić - wożę), ch/s (ruch - ruszać). W morfemach rdzeniowych przytoczonych wyrazów przy wspólnym rdzeniu mamy różne fonemy. Z punktu widzenia fonologii fonemy służą do rozróżniania znaczeń, lecz w danym wypadku powyższa reguła nie funkcjonuje, por. kolo - czoło, kara - czara Z jednej strony i ręka - rączka, moknąć - moczyć z drugiej strony.

Pojęcie „morfonemu” jest zatem abstrakcją. Zarówno fonem jest jednostką abstrakcyjną realnie prezentowaną w mówieniu poprzez allofony, jak i morfonem jest taką samą jednostką abstrakcyjną realizowaną w postaci fonemów, które wzajemnie wymieniają się w morfemach podczas odmiany wyrazów i w procesie słowotwórczym. Różnica polega tylko na tym, że fonem jest uogólnioną najmniejszą segmentalną jednostką języka, a morfonem to nie odrębna jednostka segmentalna, lecz tenże fonem rozpatrywany z innego punktu widzenia. Wydaje się, że fakt powyższy stał się przyczyną tego, że niektórzy językoznawcy w ogóle zaczęli podważać istnienie takiej jednostki.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W rosyjskojęzycznej literaturze przedmiotu morfonologia rozpatrywana jest albo jako ogniwo pośrednie między fonologią i morfologią, albo jako samodzielny (lecz nie podstawowy) poziom systemu języka, albo jako część gramatyki - tzw. „przedmorfologia”, albo wreszcie jako dział morfologii. Odgraniczenie morfonologii od fonologii uzasadnia się tym, że chociaż zjawiska morfonologiczne maja. naturę fonologiczną zarówno w ujęciu genetycznym, jak i z synchronicznego punktu widzenia, nie mogą one być wyjaśnione lub przewidziane na podstawie czysto fonologicznych danych. Automatyczne altemacje (warunkowane kontekstem fonologicznym morfemu) są wyłączane ze sfery morfonologii; charakterystyki morfonologiczne istnieją jako uwarunkowane morfologicznie i podyktowane regułami gramatyki, a nie fonologii. O wiele trudniej jest odgraniczyć morfonologię od morfologii (zob. niżej) [LES 1990: 315].

Przedmiot opisu morfonologii jest znacznie bardziej perspektywiczny, ponieważ zwraca uwagę na nowe problemy, przede wszystkim na problemy altemacji fonetycznych jako dodatkowy sposób wyrażenia określonego znaczenia gramatycznego. Funkcja zjawisk morfonologicznych polega na większym zróżnicowaniu form w płaszczyźnie morfologicznej. Na przykład wąski - węższy, niski - niższy, łąka - na łące, dzień - dnia, ogień - ognia, wozić - wożę, ukraińskie nomsamu - noKaotcuuK, neKmu - nin, 6epee -ua 6epe3i, pyxamu - pyiuy, Kpymumu - Kpyny itd. W tym wypadku oboczność fonemów jest środkiem pomocniczym (posiłkowym) dla wyrażania takich znaczeń gramatycznych, jak stopień (oznaczanie różnic w intensywności cechy), szczegółowe znaczenia kategorialne (typu czynność - przedmiotowość), znaczenia przypadków, znaczenie osoby itd. Przytoczone oboczności nie są warunkowane przez kontekst fonetyczny (chociaż w przeszłości były one uwarunkowane fonetycznie: powstały jeszcze w epoce przedhistorycznej jako rezultat pierwszej i drugiej palatalizacji oraz przejścia spółgłosek przedniojęzykowych w syczące przed [j]). Altemacje warunkowane kontekstem fonologicznym nie należą do morfonologii.

W językach współczesnych zjawiska morfonologiczne wyjawiane są w opozycjach form jednego ciągu paradygmatycznego lub słowotwórczego: sól, soli, soli, sól, solą, soli; tos. xouy, xoueuib, xonem, xomuM, xomume, xomnm; nyz - nyotcoK; ukraińskie ceno - cinbcbKuu. eecenuii - eecirnn, cmpax - cmpaimuu - cmpauiumu, eon - cohhuu -cHumucn, aicamu - Dtcemfi - OKneifb; niem. Baum ‘drzewo’ - Baume, Hand ‘ręka’ -

207