Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

przez zmianę zakresu wyrazów, już to przez dodawanie, eliminowanie lub zmianę miejsca elementów leksykalnych" (za: W. Miodunka, Teoria pól językowych, Warszawa 1980, s. 165).

Przez pole semantyczne rozumie się zazwyczaj uporządkowany wewnętrznie pod względem paradygmatycznym i syntagmatycznym zbiór wyrazów powiązanych przynależnością do wspólnej kategorii znaczeniowej (tj. związanych jakimś pojęciem nadrzędnym, np. pojęciem intelektu, piękna, barwy itd.). Wspólną cechą wszystkich koncepcji pola semantycznego jest ujmowanie słownictwa jako systemu, przeciwstawne jego rozumieniu jako inwentarza, czyli nieuporządkowanego zbioru nazw. Idea wewnętrznej organizacji systemu leksykalnego jest cechą strukturalistycznych teorii języka, pod których wpływem kształtują się m.in. koncepcje pola semantycznego. Istotną rolę odegrały tu poglądy F. de Saussure’a, zwłaszcza jego teoria wartości i jego sposób rozumienia układu, w którym każda jednostka jest zdeterminowana przez wszystkie pozostałe, a zmiana jednostkowa pociąga za sobą zmianę całego systemu. Drugim źródłem koncepcji pola semantycznego była teoria językowa Wilhelma von Humboldta, według której język jest „mapą rzeczywistości”, „światem pośredniczącym”, poprzez który użytkownicy języka percypują świat realny, językowy.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W ujęciu teoretyków pola semantycznego nieuporządkowana substancja pojęciowa, niezależna od poszczególnych języków, dzieli się na strefy pojęciowe stanowiące pewne continua. Każde continuum jest strukturalnie organizowane przez poszczególne systemy języka: odpowiada mu mianowicie w płaszczyźnie strukturalnej zorganizowany zbiór jednostek. Zbiór ten określa się jako pole leksykalne, pole wyrazowe (niemieckie Wortfeld) lub pole znakowe (Zeichen/eld). W płaszczyźnie treści polu wyrazowemu odpowiada pole pojęciowe (Sinnfeld). Istnieją dwa zasadnicze kierunki w teorii pola semantycznego. Jeden wysuwa na plan pierwszy paradygmatyczny (asocjacyjny w terminologii de Saussure’a) aspekt języka, drugi - jego aspekt syntagmatyczny. Kierunki te, choć początkowo powstałe w opozycji, w istocie rzeczy nie są przeciwstawne, lecz wzajemnie się uzupełniają. Kierunek pierwszy, paradygmatyczny, związany jest z Jostem Trierem, uważanym za twórcę teorii pola semantycznego, kierunek drugi, syntagmatyczny - z postacią Waltera Porziga. Trier określał pole jako kategorię czysto logiczną, nie strukturalnojęzykową, i uważał, że o przynależności do pola semantycznego decyduje jedynie sens, a nie obecność jakichś formalnych wykładników. Głównym kontynuatorem koncepcji Triera był Leo Weisgerber, który pogłębił, rozwinął i udoskonalił teorię pola semantycznego (EJO 1999).

Fakt, że wyrazy grupują się w seriach na podstawie podobieństwa cech znaczeniowych, zauważono dosyć wcześnie, bo już w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Te małe układy wyrazów mogą mieć charakter bądź naturalny, jak np. nazwy owoców, zjawisk atmosferycznych, ukształtowania terenu, bądź sztuczny, ustalony przez daną społeczność, np. stopnie wojskowe, określenie jednostek miar. Ciekawych danych dotyczących grupowania się wyrazów dostarczył nowy typ słowników - o układzie nie alfabetycznym, lecz rzeczowym, które podawały wyrazy odpowiadające pewnym sferom realnym (np. zwierzęta, rośliny, minerały).

Trzeba było jednak pewnego czasu, by te rozproszone obserwacje ktoś scalił w spójną teorię naukową. Stało się to, jak powiedzieliśmy wyżej, dopiero w latach trzydziestych XX wieku za sprawą badacza niemieckiego J. Triera, który analizował nazwy związane z pojęciem intelektu. On to po raz pierwszy przedstawił koncepcję pól pojęciowych (np. „Fauna”, „Wzniesienia terenu”), którym w języku odpowiadają pola wyrazowe (ssaki, gady, ptaki; małpa, koń, struś itp.; góra, szczyt, pagórek, płaskowyż itp.). Pole pojęciowe jest więc - niby mozaika - pokryte wyrazami. Każda zmiana pozycji elementu w takim polu pociąga za sobą - tak jak w mozaice - przemieszczenie pozostałych jego składników.

Opis wyrazów w polach znaczeniowych, mimo wszystkich uwag krytycznych zgłaszanych pod adresem Triera, okazał się metodą bardzo inspirującą naukowo. Późniejsi badacze zmienili jednak jego zasady: analizowali nie pojęcia, ale konkretne grupy wyrazów łączących się jakąś więzią semantyczną, np. podlegających temu samemu wyrazowi nadrzędnemu (mebel - stół, krzesło, tapczan, szafa itp.). Okazało się - wbrew tezom Triera - że pola znaczeniowe bywają na ogół otwarte, skład ich podlega nieustannemu bogaceniu, wynikającemu z postępu wiedzy o świecie, choć oczywiście można też wskazać grupy zamknięte, np. nazwy miesięcy, dni tygodnia, pór roku itp.

Spośród różnorodnych ujęć pola znaczeniowego na szczególną uwagę zasługuje koncepcja sformułowana przez Waltera Porziga. Zwrócił on mianowicie uwagę na związki wyrazów wynikające z ich regularnego współwystępowania w wypowiedziach. Wybór pewnego wyrazu niejako automatycznie narzuca konieczność użycia w tekście innych elementów słownikowych, dopełniających jego treść. Czasownik rżeć wymaga uzupełnienia nazwą koń, szczekać kojarzy się z rzeczownikami pies, szakal czy lis, w otoczeniu czasownika lizać można się spodziewać wyrazu język itp. Takie stałe, typowe zespolenia wyrazów w tekście - to elementarne pola syntaktyczne.

Oba rozumienia pola: jako grupy wyrazów znaczeniowo podobnych i jako par lub zespołów regularnie współwystępujących w wypowiedziach - nie są ze sobą sprzeczne, lecz uzupełniają się wzajemnie, pozostają w ścisłej współzależności. Na pole pierwszego rodzaju składają się mianowicie wyrazy wymienne w tym samym „miejscu” pola syntaktycznego: bzykać < mucha, komar, osa, trzmiel > owady; nabawić się < grypy, kataru, zapalenia płuc, reumatyzmu > choroby.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Sama metoda grupowania wyrazów w zbiory według przesłanek semantycznych nie jest nowa. Sięga XVll-wiecznej myśli filozoficznej (Bacon, Leibniz), która dążyła do systematyzacji świata w kategoriach wiedzy naukowej. Jej śladem szły następnie specjalne słowniki pojęciowe, które zaczęły powstawać w XIX wieku. Porządkowały one słownictwo danego języka w sposób hierarchiczny, od pojęć ogólnych do szczegółowych, przy czym wyrazy wchodzące w zakres pojęć grupowano w podstawowe kategorie, które, zdaniem leksykografów, miałyby odpowiadać poszczególnym strefom ludzkiego życia i poznania. Nic zatem dziwnego, że klasyfikacja pojęciowa w tego typu słownikach, chociaż z założenia miała mieć charakter uniwersalny, oparta była przede wszystkim na intuicji badacza, a językowy obraz świata w nich przedstawiony odpowiadał nie tylko kręgowi kulturowemu, w którym dany język funkcjonuje, lecz takie zmieniającemu się przez wieki światopoglądowi. Dla przykładu porównajmy dwie siatki pojęciowe słowników: Romana Zawilińskiego (Dobór wyrazów. Słownik wyrazów bliskoznacznych i jednoznacznych, Kraków 1926-1928) i opracowanego przez Toma McArthura Longman’s Dictionary of Contemporary English („Longman”, 1978). Klasyfikacja wyrazów według Zawilińskiego wygląda następująco: I. Pojęcia umysłowe (abstrakta): 1. Byt. 2. Stosunek. 3. Porządek. 4. Ilość. 5. Czas. 6. Przyczyna. II. Przestrzeń: 1. W ogólności. 2. Rozmiary. 3. Kształty. 4. Ruch. III. Materia (treść):

1.    W ogólności. 2. Nieograniczona. 3. Ograniczona. IV. Umysł (intelekt): 1. Tworzenie się myśli.

2.    Udzielanie myśli. V. Wola: 1. Podmiotowa. 2. Przedmiotowa. VI. Uczucia: I. W ogólności. 2. Uczucia osobiste. 3. Uczucia społeczne. 4. Uczucia etyczne. 5. Uczucia religijne. Wyrazy w Longman 's Dictionary of Contemporary English z kolei zostały poklasyfikowane w sposób następujący: A. Życie i istoty żyjące. B. Ciało, jego funkcje i czynności. C. Społeczeństwo i rodzina. D. Budowle, domy, domostwa, odzież. E. Żywność, napoje, gospodarstwo. F. Zmysły, uczucia, postawy i wrażenia. G. Myślenie, porozumiewanie się, język i gramatyka. H. Substancje, materiały, przedmioty i wyposażenie. I. Sztuka, rzemiosło, nauka i technika, przemysł i edukacja. J. Liczby, miary, pieniądze i handel. K. Rozrywka, sport i gry. L. Ruch, położenie, podróż i transport. M. Przestrzeń i czas. N. Terminy ogólne i abstrakcyjne. Oczywiście różnice w klasyfikacji pojęć w obydwu słownikach nie zależą tylko od innego obrazu świata, który

195