Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

odbiorcy i albo zwerbalizowanego [tzn. wyrażonego słowami], albo takiego, który da się zwerbalizować; dalej konieczny jest kod w pełni lub przynajmniej w części wspólny dla nadawcy i odbiorcy [...]; na koniec musi istnieć kontakt - fizyczny kanał i psychiczny związek między nadawcą i odbiorcą, umożliwiający im obu nawiązanie i kontynuowanie komunikacji” (Jakobson 1989). Można więc powiedzieć, że tym lepiej rozumie się jakąś wypowiedź, im lepiej zna się język, im wnikliwiej i głębiej rozumie się drugiego człowieka, im większą ma się wiedzę o świecie.

3. W semiotyce i teorii informacji komunikat to obiekt fizyczny służący do przekazywania zakodowanej informacji od nadawcy do odbiorcy. Komunikatem w tym sensie jest każdy tekst języka naturalnego (a także treść tak rozumianego komunikatu).

Istnieje wiele definicji znaczenia (pojęcie to oprócz językoznawstwa używane jest w kilku innych dyscyplinach naukowych, m.in. w logice, filozofii, psychologii). Najogólniej znaczenie można określić jako stronę treściową znaku. A zatem jest to właściwość znaku polegająca na tym, że swoją formą brzmieniową (lub graficzną) odsyła on do klasy innych niż on sam zjawisk zewnętrznych (Grzegorczykowa 1995: 24). W językoznawstwie mówi się o znaczeniu znaku językowego, najczęściej wyrazu (do czego jeszcze wrócimy).

Na poglądy językoznawców w zakresie zdefiniowania znaczenia wpływ wywarły przede wszystkim dwie teorie znaczenia (w tym wypadku mowa jest o znaczeniu wyrazu, a nie znaczeniu dowolnego znaku): 1. tzw. teoria asocjacjonistyczna (skojarzeniowa, asocjacja ‘kojarzenie wyobrażeń’) i 2. teoria określająca znaczenie jako sposób użycia wyrażenia. Według pierwszej, znaczenie wyrazu jest określone jako przedstawienie połączone z brzmieniem wyrażenia językowego na zasadzie praw kojarzenia. Słysząc często określone wyrażenia w określonych sytuacjach kojarzymy wyrażenia z określonymi fragmentami rzeczywistości (tzn. wyrażenia wywołują w nas pewne przedstawienia, tj. pewne myśli, pewne idee). Według drugiej teorii, znać znaczenie wyrażenia to wiedzieć, jak tego wyrażenia używać, tzn. w jakich okolicznościach jest poprawne, w jakich niepoprawne (zob. EJP). Przyjmijmy, że znaczenie wyrazu to odesłanie do nazwanych elementów rzeczywistości. Na przykład znaczeniem wyrazu krzesło jest odniesienie formy krzesło do klasy przedmiotów"- specjalnego rodzaju mebli służących do siedzenia. Możemy mówić o znaczeniu wyrazu jako jednostki słownikowej, a zatem o znaczeniu leksykalnym, wyznaczającym zbiór rzeczy, zjawisk, relacji. W naszym wypadku chodzi o zbiór wszystkich możliwych krzeseł. Zwraca się wtedy uwagę na cechy definicyjne - istotne, za pomocą których możemy wyznaczyć wspomniany zbiór (Janowska 2001: 226).

Nasze obserwacje mówiących (dźwiękowe i wzrokowe) składają się na komunikację pozasłowną, niewerbalną. Pisząc, musimy przekazać w słowach całość informacji, mówiąc, korzystamy też z brzmienia głosu, tempa mówienia, intonacji. Mówimy zawsze z jakimś brzmieniem, w jakimś tempie, z jakąś intonacją: one też znaczą. Naturalnemu mówieniu towarzyszą gesty, miny, spojrzenia. One również niosą znaczenie, zwykle łatwe do odczytania. Język gestów, mimikę nazywa się też mową ciała.

Język gestów jest jednym z przykładów zastąpienia systemu symbolicznego języka opartego prymamie na dźwiękach i wytwarzających te dźwięki ruchach artykulacyjnych przez inne środki, w tym wypadku optyczne (obok języka gestów należy tu również pismo). Znane są języki gestów wytworzone dla użytku głuchoniemych, dla zakonników ślubujących milczenie, dla różnych grup ludzkich, które muszą się porozumiewać ze względu na odległość dalszą niż słyszalność głosu środkami wzrokowymi (marynarka, wojsko i ich systemy sygnalizacyjne). Znane są języki gestów wytworzone przez niektóre szczepy Indian amerykańskich dla porozumiewania się między plemionami mówiącymi różnymi, niezrozumiałymi wzajemnie językami. Niektóre z tych języków gestów stanowią wierną substytucję normalnego systemu językowego (np. pismo), inne są ograniczone do oddania tylko najważniejszych elementów językowych stanowiących konieczne minimum w trudnych okolicznościach (np. gesty wojskowe). Gesty w różnym zakresie zawsze towarzyszą mowie. Język gestów bywa niekiedy nazywany pazy-mologią (pasimologią). Por.: Gołąb i in. 1968: 272.

Jedna z teorii genezy języka głosi, że mimika stanowiła początkowe stadium jego rozwoju. Według niej środki dźwiękowe były początkowo czynnikiem współdziałającym z gestami, stopniowo jednak wzięły one górę nad .językiem gestów i mimicznym” i w ten sposób pierwotny język gestów oparty na stosunku naturalnym między znakami a przedmiotami i zjawiskami, do których one się odnoszą, przekształcił się w system konwencjonalny (zob. też wyżej podrozdział 0.4.: „O pochodzeniu języka”).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Gesty to różnego rodzaju ruchy, przede wszystkim rąk, o funkcji symbolicznej, ekspresywnej i impresywnej (pojęcia te zostaną wyjaśnione niżej). Systemy gestów skonwencjonalizowanych, używanych w różnych kręgach kulturowych, stanowią pewną paralelę do języka. Warto również pamiętać, że gesty nie mają charakteru uniwersalnego, znaczna ich część jest różna w różnych kulturach. Najbardziej wyrazisty może tu być przykład odmiennego komunikacyjnego wykorzystania gestów kiwania i kręcenia głową w Polsce i Bułgarii. Polski sposób przytakiwania, potwierdzenia (kiwanie głową) to dla Bułgara znak zaprzeczenia i odwrotnie: Bułgarzy potwierdzają kręcąc głową. Inny przykład. W wielu regionach Afryki chrześcijańskiej formule „moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina” nie może towarzyszyć pełen pokory gest bicia się w piersi. Jest on tam bowiem wyrazem arogancji, lekceważenia parmera dialogu. Najodpowiedniejszy dla tamtego kręgu kulturowego będzie gest chwycenia się za nogę (Miodek 2000: 10). Nawiasem mówiąc, dziś już sporo wiemy na temat .języka” gestów (.języka” ciała) i jego ogromnej roli w komunikacji. Znaki niewerbalne (gesty) pomagają nam stworzyć lepszy własny wizerunek (tzw. image), przekonać rozmówcę o naszych zaletach czy możliwościach, dodać nam pewności siebie, odwagi itd. Gesty mogą mieć różny rodowód; por. np. polskie pochodzenie tzw. „gestu Kozakiewicza" czy gestu uderzania kantem otwartej dłoni po szyi, a także międzynarodowy charakter gestu uniesienia do góry kciuka lub gestu uniesienia do góry środkowego palca ręki.

Komunikat zatem staje się środkiem komunikacji, gdyż jest złożony ze znaków. Znakiem może stać się przedmiot, zachowanie czy zjawisko fizyczne postrzegane przez nasze zmysły, ale odnoszące się do czegoś innego niż on sam. Innymi słowy: znak jest zawsze dwustopniowy, dwuelementowy - składa się z formy, która oznacza, oraz treści, która jest oznaczana, np. formą znaku jest „zielone światło” - a jego treścią „droga wolna, możesz iść lub jechać”. Znaczenie (czyli treść) znak uzyskuje nie dzięki temu, czym jest, ale dzięki umiejętności interpretowania go przez odbiorcę oraz przez zdolność przeciwstawiania się innym znakom (np. podniesienie ręki i skinienie nią jest znakiem dla taksówkarza, że chcemy skorzystać z usługi, użycie przez kierowcę klaksonu jako ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem). Należy przy tym pamiętać, że niektóre znaki są wieloznaczne, można im przypisać nie jedno, lecz nawet kilka znaczeń. Na przykład znak „1” w systemie znaków drogowych oznacza ‘droga niebezpieczna’, w grze w szachy - ‘interesujący ruch’, w systemie punktuacyjnym języka - ‘znak wykrzyknikowy’, w matematyce - ‘silnia’ (wyrażenie n\ - 1 * 2 x 3 ... n, np. 5! [czytaj: pięć silnia] = 1 x 2 x 3 x 4 * 5 = 120).