Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

skrajne punkty skali obrazującej stopień natężenia danej cechy albo wyrazy nazywające wartości położone na skali w jednakowej odległości od punktu zerowego, por. „cecha określająca temperaturę” [biegun ujemny skali - punkt zerowy skali odnoszący się do normalnego, przeciętnego natężenia danej cechy - biegun dodatni skali]: [minus] lodowaty - zimny - chłodny - [zero] - letni - ciepły - gorący [plus].

Językoznawstwo współczesne wyróżnia antonimy właściwe oraz wyrazy o znaczeniach komplementarnych i konwersje. Wyżej mieliśmy do czynienia z antonimami właściwymi. Są to leksemy, które pozostają w logicznym stosunku przeciwieństwa, a ponadto są odcinkami lub punktami końcowymi na osi powstałej z uporządkowania składników pojęcia nadrzędnego (pola semantycznego) według zasady stopnia intensywności (natężenia) tej samej właściwości, cechy, stanu itp.: letni - chłodny, ciepły -zimny, gorący - lodowaty.

Taka stopniowalna przeciwstawność widoczna jest w parach rzeczowników, np. olbrzym - karzeł, brak - nadmiar, i czasowników, np. poszerzyć - zwęzić, dodać - odjąć, czyli wszędzie tam, gdzie w grę wchodzi oznaczanie rozmiaru, liczby lub ilości, odległości, czasu, siły, prędkości, temperatury, ciśnienia, kosztów i w ogóle wszelkiej intensywności, którą można jakoś zmierzyć.

Między innymi układanie się wyrazów w pary antonimiczne świadczy o tym, że słownictwo jest pewnym systemem, a nie chaotycznym zbiorem wyrazów.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Antonimię można rozpatrywać w dwóch płaszczyznach: systemu leksykalnego (leksyku) i przekazu słownego (tekstu). W związku z tym wyróżnia się antonimię systemową (leksykalną): antonimię tekstową (kontekstową). W pierwszym wypadku leksemy antonimiczne mogą wyrażać: przeciwstawność znaczeniową stopniującą się jakościowo, np. ciepły - zimny, wschód -zachód, dzień - noc, przedni - tylny, przeciwstawność znaczeniową niestopniowalną, mającą charakter komplementarny, np. żywy - martwy, żonaty - kawaler, przeciwstawność znaczeniową dotyczącą kierunku czynności lub cechy, np. wchodzić - wychodzić, atomowy - antyatomowy. W drugim wypadku, gdy chodzi o antonimię tekstową, przeciwieństwo znaczeniowe Ieksemów występuje tylko doraźnie w danym przekazie (wypowiedzi), np. Ten materia! jest ubraniowy, a ten sukienkowy. Nie jest ważne, czy jest ładna, ale czy jest pracowita. Czerwony szalik nie pasuje do tego płaszcza, włóż zielony. Por. też: cienkie wino - mocne wino, muzyka lekka - muzyka poważna.

2. Swoistą odmianą antonimii tekstowej jest antonimia intonacyjna, polegająca na tym, że w wypowiedzi mówionej za pomocą intonacji ujmujemy dany leksem w cudzysłów, nadając mu ironiczne znaczenie przeciwstawne do znaczenia realnego. Dzieje się tak, gdy np. o kimś, kto jest skąpy, mówimy, że jest „hojny” (bo dał na jakiś cel charytatywny aż złotówkę); gdy o bandycie mówimy, że jest „dobry” (ponieważ kogoś nie zabił, lecz tylko ograbi)) itd. (Nauka 2002).

Innym rodzajem antonimii są pary wyrazów o znaczeniu komplementarnym [komplementarny - od łac. ‘complementum ‘uzupełnienie’], czyli wzajemnie wykluczającym się, np. żywy - martwy. Zaprzeczenie jednego wyrazu z takiej pary oznacza treść tożsamą ze znaczeniem drugiego, czyli nieżywy = martwy. Rozpatrywana cecha nie jest stopniowalna. Zauważmy przy okazji, że zaprzeczenie antonimu właściwego, np. przymiotnika wysoki z pary wysoki - niski, daje inny wynik. On jest niewysoki nie oznacza wcale tego samego, co On jest niski. Przy cechach stopniowalnych chodzi bowiem o porównanie z jakąś normą, a nie o stwierdzenie stanu przeciwnego.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Komplementarne znaczenie mają też pewne pary rzeczowników, np. dzień - noc, praca - wypoczynek, i czasowników, np. pozwalać — zabraniać, pamiętać - zapomnieć. Oznaczają one pewną alternatywę, czyli dwie nawzajem wykluczające się możliwości „albo-albo”, np.

albo jest dzień, albo noc. Użerając takich wyrazów dokonujemy zawsze wyboru jednej z dwóch tylko możliwych sytuacji. Kontrast znaczeniowy może się jeszcze ujawniać w parach wyrazów, które nazywają odwrotne, krańcowe fazy jakiegoś procesu, np. zaczynać - skończyć, włączyć - wyłączyć, przykleić - ocl-kleić. Odnoszą się one do tego samego działania, ale jeden wyraz nazywa początek działania, np. kłaść się, a drugi koniec, np. wstawać, albo jeden nazywa sytuację odwrotną niż drugi, np. wlecieć - wylecieć.

Przy antonimii komplementarnej przeciwstawność tworzą pojęcia będące pojęciami krańcowymi z uwagi na swój charakter, między którymi nie jest możliwa obecność członu pośredniego: żywy - martwy, można - nie wolno, prawdziwy - fałszywy. Z logicznego punktu widzenia antonimia komplementarna jest oceniana poprzez charakterystyki binarne: tak - nie, możliwe - niemożliwe i in. Niekiedy w języku może podlegać gradacji (stopniowaniu) również przeciwstawienie komplementarne (por. ros. nony-Dtcueou, nymb otcueou, nonympyn, nymb ue y.uep itd.). Dopełnienie w antonimach komplementarnych wyrażane jest tym, że dwa człony przeciwstawne uzupełniają się wzajemnie do pewnej całości, w której w rezultacie negacji jednego z członów powstaje znaczenie członu drugiego (por. nie + prawdziwy = fałszywy).

Konwersje odpowiadają relacjom odwrotnym (zwanym w logice konwersami). Przykładem konwersji są np. pary mąż - żona, kupić - sprzedać, nauczyciel - uczeń. Porównajmy dwa zdania: Janek kupił od Piotra samochód. - Piotr sprzedał Jankowi samochód. Odnoszą się one do tej samej sytuacji, ale opisują ją z dwóch różnych punktów widzenia. Sprawcą czynności w zdaniu pierwszym jest Janek, a w zdaniu drugim -Piotr. Zamiana czasownika kupić na czasownik sprzedać umożliwia odwrócenie ról między uczestnikami opisywanej sytuacji. Dlatego właśnie mówimy, że czasowniki sprzedać i kupić są w stosunku do siebie konwersami (łac. comersio ‘odwrócenie’, con-versus ‘odwrotny’). Antonimy konwersyjne zatem to wyrazy, które nazywają tę samą relację, ale z innego, dopełniającego punktu widzenia (zwycięstwo - porażka, przed - za itd.). Relacja konwersji najczęściej łączy czasowniki, por. dać - wziąć, wygrać - przegrać, gonić - uciekać, ale też rzeczowniki, np. student - profesor, przyczyna - skutek, szef - podwładny, a także przymiotniki i przysłówki w stopniu wyższym, np. młodszy -starszy, większy - mniejszy itd.

Konwersja jest możliwa tylko wtedy, gdy chcemy opisać sytuację lub relację między co najmniej dwoma jej uczestnikami. Dzięki konwersom wysuwamy na plan pierwszy (czyli pozycję podmiotu) bądź jednego, bądź drugiego uczestnika, np.: Ewa jest młodsza od Marii - Maria jest starsza od Ewy (Apresjan 2000: rozdział V.).

Antonimia jest ściśle powiązana z polisemią. Wyraz wieloznaczny w zależności od znaczenia (i łączliwości leksykalnej) może wstępować w różne paiy antonimiczne, przy czym ustalany jest dwustronny związek między polisemią i antonimią: antonimy pomagają określić i uściślić odcienie znaczeniowe wyrazu polisemicznego, co z kolei przyczynia się do uściślenia znaczenia i określenia granic łączliwości leksykalnej antonimów. Por. Kpy-roił: 1. Kpymou - no.noeuu (icpym - nonorast necTHHita ‘strome - łagodne schody’), 2. Kpymou-mmkuu (Kpyroił - Mareuft nenoseK ‘surowy - łagodny człowiek’), 3. Kpymou - oteudmu (Kpymoe - otcuÓKoe meemo ‘gęste - rzadkie ciasto’); cBeacHn: 1. ceeotcuu - dyuimtu (cbckhił - ayumbiił Beuep, yrpo ‘świeży - duszny wieczór, ranek’), 2. ceeotcuu - Mymubiu (cBeacaa - MyrHaa Bona ‘świeża - mętna woda’), 3. ceeotcuu -uepcmebtu (cBeacnił -HepcTBbJH xne6 ‘świeży, dopiero co upieczony - czerstwy chleb’),

189