Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

wartości uznawanych przez odbiorców oraz - w powtarzalności. Wszelkie stwierdzenia - także kłamstwa i nonsensy, powtarzane wiele razy ludzie są skłonni przyjmować za prawdę; wszelkie zalecenia, również te, które nie są w interesie odbiorców, znajdują u wielu z nich posłuch, jeżeli są przez nich słyszane lub czytane wielokrotnie.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Do sloganów, juk zresztą do wszystkich tekstów, należy ustosunkowywać się bez uprzedzeń, ale krytycznie, stawiać sobie pytanie o ich rzeczywistą treść, słuszność oraz intencje ich - często nieznanych - nadawców. Ważne jest to tym bardziej, że slogany z natury rzeczy wiążą się z uogólnieniami i uproszczeniami. Oto np. w latach siedemdziesiątych XX wieku („epoka" Gierka) znane było hasło „Polak potrafi". Jest ono typowym przykładem daleko idącego uproszczenia. Bo czyż naprawdę każdy Polak i czy wszystko, w każdych warunkach potrafi?

Funkcja impresywna wiąże się zawsze z informatywną - każda wypowiedź publicystyczna, ustawa, komenda czy też slogan o czymś - prawdziwie czy fałszywie - informują, choćby tylko o tym, do czego nakłaniają czy też co nakazują.

Wypowiedzią udaną o funkcji impresywnej jest tekst szczery i jasny w swoich intencjach, tekst, w którym nadawca nie przekracza roli, jaką zgodnie ze sprawiedliwym układem społecznym zajmuje wobec odbiorcy, dostosowując się do jego uzasadnionych oczekiwań. Groźnym przeciwieństwem wypowiedzi impresywnej udanej, respektującej zasady współdziałania językowego i oczekiwania odbiorców, jest wypowiedź manipulacyjna. Jest to taka wypowiedź, w której nadawca nie ujawnia swoich rzeczywistych intencji i traktuje odbiorcę jako nieświadome narzędzie w urzeczywistnianiu swoich planów.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Liczne przykłady manipulacji językowej zawiera książka Wiktora Klemperera LTl. Notatnik filologa (Kraków 1984). LTI to skrót o znaczeniu Lingua Tertii Imperii, tj. Język Trzeciej Rzeszy. Autor tej książki ukazuje perfidne sposoby omamiania społeczeństwa niemieckiego przez propagandę hitlerowską. Polegały one m.in. na niezauważalnym przesuwaniu znaczeń słów, np. wyrazów bohaterski, bohaterstwo zaczęto używać dla określenia wyczynów niemieckich najeźdźców i okupantów, a przed 1939 rokiem - faszystowskich bojówkarzy. W ten sposób bohaterstwo zostało pozbawione istotnej cechy znaczeniowej: tego, że jest to czyn odważny, trudny, podejmowany dla dobra drugiego człowieka (lub społeczeństwa). Propaganda niemiecka posługiwała się też fałszywymi w treści sloganami (np. Świat słucha, co mówi Fiihrer, Przy naszy ch sztandarach zwycięstwo', Praca czyni wolnym) i ostrymi, oszczerczo piętnującymi ocenami: bandyci z AK, przeklęci Żydzi, polskie świnie itd.

Funkcja fatyczna [fatyczny - o mowie, porozumiewaniu się, rozmowie: wyjawiający uczucia, poświęcony wymianie wrażeń, tworzeniu atmosfery towarzyskiej, a nie wymianie idei czy informacji; z greckiego phatós ‘powiedziany’] wynika z nastawienia wypowiedzi na jeden cel, jakim jest nawiązanie i podtrzymanie kontaktu z odbiorcą (lub jego zakończenie). W rozmowie telefonicznej taką wyłącznie funkcję pełni wyraz halo, w zwykłej rozmowie służą temu wyrażenia, np.: wiesz co; słuchaj; mówię ci; i co ci powiem; proszę ja ciebie; no nie?; no; aha; tak, tak. Podtrzymywanie kontaktu pozbawione wymiany rzeczowych informacji może być cechą nawet dłuższych tekstów, np. towarzyskiej, niezobowiązującej konwersacji o pogodzie albo krótkich grzecznościowych dialogów: Co słychać? Jakoś leci.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Przyjmuje się, że jeszcze w stadium przedjęzykowym pojawiają się u dzieci zalążki trzech funkcji językowych: fatycznej (pojmowanej jako przejaw zdolności do komunikowania się, np. w uśmiechu, wyciągnięciu ręki), impresywnej (w krzyku jako świadomym apelu do otoczenia) i ekspresywnej (w gaworzeniu, jeśli jest wyrazem dobrego samopoczucia, a nie ćwiczeniem narządów mowy).

Funkcja metajęzykowa (metalingwistyczna) dochodzi do głosu, gdy za pomocą języka rozmawiamy o jego znakach. Wynika zatem ze zorientowania komunikatu na kod i polega na skoncentrowaniu się na samym języku lub jego składnikach, np. Wyraz „kot” jest rzeczownikiem. Rzeczownik .Kraków" jest nazwą miejscową. W zakres morfologii wchodzi fleksja i slowotwórstwo. Aby zrozumieć, na czym polega funkcja metajęzykowa, należy przeprowadzić rozróżnienie między językiem przedmiotowym (odnosi się on do rzeczywistości pozajęzykowej, np. za pomocą zdania Pies szczeka twierdzimy coś o psie) a metajęzykiem (który odnosi się do samego języka, a nie do tego, co jest poza nim, np. w zdaniu .JPies” jest rzeczownikiem nie ma mowy o psie: jest za to mowa o pewnej części składowej systemu językowego, mianowicie o wyrazie pies).

Narodziny - przyjście na świat; kształtowanie się. formowanie się. Te słowa wypowiadają myśl o samym wyrazie narodziny jako elemencie kodu, a nie rzeczywistym świecie (materialnym, psychicznym). Objaśniają znaczenie znaku. To ważne dla mówiących móc ustalić wartość używanych symboli. Język daje taką możliwość mówienia o samym sobie, o swojej strukturze, słowniku i gramatyce, o własnej ewolucji, zwyczaju, normie. Zadanie to spełnia właśnie funkcja metajęzykowa (metajęzyk to język, który służy do mówienia o samym języku).

Funkcja poetycka (kreatywna, autoteliczna) [autoteliczny - będący celem samym w sobie albo usprawiedliwiającym się, tłumaczącym się sam przez się, a nie przez okoliczności zewnętrzne] wynika ze zorientowania wypowiedzi na sam kształt komunikatu językowego, na takie jego właściwości, jak budowa tekstu, dobór słownictwa, brzmienie dźwięków, połączenia wyrazów, metaforyka itp. Celem wypowiedzi zdominowanej przez funkcję poetycką jest kreacja dzieła sztuki (tj. właśnie powstającej wypowiedzi) na drodze szczególnego przetworzenia języka pozwalającego nazwać i wyrazić to, co dotąd było niewyrażone. Funkcja poetycka, inaczej zwana też estetyczną, widoczna jest wszędzie tam, gdzie środki językowe wykorzystuje się w sposób odbiegający od zwykłych standardowych użyć. Dzięki temu w takich wypowiedziach ujawnia się nowa, oryginalna wizja świata.

Powtórzmy: funkcja poetycka wypowiedzi polega na zwracaniu uwagi odbiorcy na same znaki językowe, ich niezwykłość pod jakimś względem. Forma tekstów o funkcji poetyckiej w większym lub mniejszym stopniu różni się od formy wypowiedzi mieszczącej się w obrębie zwyczaju językowego, języka w pełni znormalizowanego. Tworząc teksty o funkcji poetyckiej nadawca chce odbiorcę zachwycić, zaskoczyć go czy też rozśmieszyć. Oczywiście takie reakcje odbiorcy mogą wpływać na jego stosunek do treści tekstu, na czym nadawcy zazwyczaj zależy.

Można powiedzieć, że każdy z uczestniczących w akcie mowy czynników (model komunikacji językowej) należy do określonej funkcji językowej. Jeśli np. dany akt mowy nastawiony jest na podmiot mówiący, nadawcę - dominuje w nim (jako najważniejsza w hierarchii, gdyż funkcje języka współuczestniczą we wszystkich aktach mowy, tworząc pewien układ hierarchiczny) funkcja ekspresywna. Odpowiednio: nastawieniu na odbiorcę odpowiada funkcja impresywna, na kontekst - funkcja poznawcza, na kod - metajęzykowa, na kontakt zaś - fatyczna. Funkcja poetycka odpowiada nastawieniu wypowiedzi na samą siebie, na ukształtowanie komunikatu.

59