Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. W początkach XX wieku powstały istotne wątpliwości odnośnie wartości naukowej czteroczlonowej klasyfikacji typologicznej. W wydanej w roku 1921 pracy Langu-age. An Introduction to Ihe Siudy of Speech E. Sapir zaproponował nową klasyfikację języków według „techniki” gramatycznej, chociaż nie potrafił całkowicie zerwać ze starą klasyfikacją. Sapir zrezygnował z typu inkorporującego, a z poprzedniego typu fleksyjnego stworzył dwa typy odrębne: symboliczny, charakteryzujący się fleksją wewnętrzną (np. języki semickie) i fuzyjny, posiadający pozostałe właściwości języków fleksyjnych. Przez „fuzję” (łac.fusio ‘lanie, stapianie’) Sapir rozumiał ściślejsze zespolenie między morfemami składającymi się na formę wyrazu, które przejawia się w różnego rodzaju zmianach fono-logicznych w miejscu zetknięcia się morfemów lub w obrębie morfemów, np. ang. deplh 'głębokość' z pierwotnego ^,deep-th, height ‘wysokość’ od high ‘wysoki’. Zmiany takie mogą prowadzić do zatarcia granicy morfologicznej, por. np. poi. męski < ^,męż-ski, probostwo < *proboszcz-stwo. Sapir stał na stanowisku, że wyróżnienie gramatycznych typów języków nie może być oparte na jednej zasadzie. Popularność zyskała jego klasyfikacja w oparciu o stopień syntezy, tj. (w dużym uproszczeniu) według ilości morfemów w wyrazie. Słaby stopień syntezy (średnio 1-2 morfemy w wyrazie) charakteryzuje język wietnamski, chiński, angielski, tadżycki, hindi. Takie języki nazywane są analitycznymi. Język bantu, rosyjski, fiński, języki tureckie nazywane są syntetycznymi. W nich średnia ilość morfemów w wyrazie ulega zwiększeniu. W języku kabardyjskim np. (centralna część Kaukazu) zwykle występują formy czasownikowe składające się z 6-7 afiksów i dlatego język kabardyjski zaliczany jest do języków polisynte-tycznych. Podział języków na trzy typy według stopnia syntezy (analityczne, syntetyczne i polisyntetycz-ne) został zaakceptowany przez współczesne językoznawstwo.

2. Eduard Sapir (1884-1939) - amerykański językoznawca, badacz języków indiańskich, twórca podstaw klasyfikacji języków indiańskich Ameryki Północnej i Środkowej, pionier amerykańskiej szkoły strukturalistycznej.

Liczne języki w swojej historii demonstrują przejście od struktury syntetycznej do analitycznej. Dotyczy to większej części języków indoeuroejskich: romańskich, germańskich (oprócz języka islandzkiego i farerskiego na Wyspach Owczych), języków irańskich, indyjskich. Maksymalny analityzm osiągnął język angielski i francuski. Jednakże rozwój językowy na tym się nie zatrzymuje. Poimki, czasowniki posiłkowe i inne wyrazy pomocnicze łącząc się z tematem wyrazu autosemantycznego na zasadzie aglutynacji tworzą nowe formy syntetyczne. Charakterystyczny jest gramatyczny los języka bengalskiego. Z sanskryckiego fleksyjnego typu syntetycznego język bengalski zmienił się w typ analityczny (w rodzaju języka angielskiego). Zanikła stara deklinacja (tj. kategoria przypadka), zanikły stare formy liczby, rodzaj gramatyczny, fleksja wewnętrzna. Rozwinęły się formy analityczne. Z kolei dzięki aglutynacji zaczęły powstawać nowe formy syntetyczne. Powstała także nowa deklinacja składająca się z czterech przypadków.

Fakty powyższe obligują do ostrożnego stosunku do zagadnienia postępu w gramatyce. Na razie brak jest jakichkolwiek podstaw do twierdzenia, że jeden język jest bardziej progresywny w aspekcie gramatycznym niż inny lub że jeden etap w historii języka zajmuje pozycję wyższą od innego. Ogólne prawidłowości rozwoju języków nie są jeszcze na tyle zbadane, aby uzasadniały takie wnioski. Być może nauka dopiero w przyszłości rzuci nieco więcej światła na ten interesujący problem: czy istnieje postęp w języku.

Rozdział 4

Leksykalno-semantyczny system języka

4.1. Pojęcie systemu leksykalno-semantycznego

Leksykologia to dział nauki o języku, który zajmuje się opisem i klasyfikacją zasobu jednostek leksykalnych (słownictwa) danego języka. W opisie leksykologicznym zasób leksykalny można traktować dwojako: albo jako przypadkowy, nieuporządkowany zbiór jednostek leksykalnych; albo jako zbiór uporządkowany, którego elementy pozostają w określonych relacjach znaczeniowych i formalnych. W pierwszym wypadku jednostki leksykalne należy obejmować ogólną nazwą słownictwo i dokonywać ich opisu w płaszczyźnie mówienia - konstruowanych wypowiedzi, tekstów, przekazów, jedynie w odniesieniu do rzeczywistości pozajęzykowej. W drugim wypadku mamy do czynienia z leksyką (leksykiem), traktowaną jako system, którego elementy rozpatrujemy w odniesieniu do ich desygnatów i do innych jednostek leksykalnych.

Oba ujęcia metodologiczne mieszczą się w szeroko pojmowanej leksykologii, pozostają jednak w pewnym następstwie chronologicznym, mają różną genezę i różną tradycję badawczą. Na przykład w językoznawstwie polskim aż do połowy lat sześćdziesiątych XX wieku dominował pogląd, że słownictwo nie stanowi uporządkowanego zbioru, tj. systemu, tym samym leksykologię traktowano jako „dział językoznawstwa badający wyrazy pod kątem ich znaczenia i użycia” (Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. IV, Warszawa 1963, s. 82). Pojęcie systemowości - jako podstawę metodologiczną - wprowadził strukturalizm, który podkreślał podobieństwo (lub tożsamość) faktów gramatycznych i leksykalnych pod względem ich funkcji w systemie językowym i w przekazach.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. O ile sysłemowość płaszczyzny fonologicznej i gramatyki u językoznawców współczesnych, od okresu strukturalizmu poczynając, nie budziła wątpliwości, to na pytanie, czy leksyka stanowi system, odpowiadali oni różnie. Na przykład francuski językoznawca Andre Martinet jeszcze w 1962 roku twierdził, że leksyka jest niesystemowa, a językoznawca angielski Stefan Ullmann w roku 1964 dopuszczał, że systemowymi w leksyce są tylko pewne płaszczyzny. Znaczny wkład do teorii systemowości leksyki wniósł rosyjski językoznawca M.M. Pokrowski, według którego wyrazy w swoim rozwoju semantycznym są zorientowane na swoich powiązanych z nimi systemowo „partnerów” (synonimy, antonimy itd.). Na przykład wyraz rosyjski Kpemtuu miał początkowo znaczenie ‘mocny, silny', a jego antonim atadbiu odpowiednio znaczenie przeciwstawne - ‘nie odznaczający się silą fizyczną’ (KpeitKuu napeHb - ciaSuu napenb). Kiedy z czasem wyraz Kpeniaiu zaczął być używany w znaczeniu ‘silnie skoncentrowany, nasycony’ (upenicuu vau), to - orientując się na niego - w tym kierunku rozwinął swoje znaczenie cnaótnu (caaóbiu nau). Takich przykładów, gdzie rozwój znaczeń wyrazów warunkowany jest nie logiką języka, a tylko stosunkami systemowymi nawet wbrew logice, można znaleźć niemało

157