Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Aktualne rozczłonkowanie zdania rozpatrywane jest z różnych pozycji teoretycznych. Jedni gramatycy mówią o jego charakterze semantycznym wysuwając na pierwszy plan czynnik informacji znanej/nieznanej w wypowiedzeniu (w terminologii praskiej szkoły struktura-listycznej: datum i novum). Inni natomiast przyjmują za punkt wyjścia zgodność aktualnego rozczłonkowania zdania z jego rozczłonkowaniem logiczno-gramatycznym, gdzie subiekt logiczny stanowi temat komunikatu, a predykat - jego remat. Niekiedy mówi się nie o logicznym, a o psychologicznym subiekcie (stanowiącym temat) i o psychologicznym predykacie (stanowiącym remat), które stanowią przedmiot składni psychologicznej polegającej na analizie wypowiedzi z punktu widzenia tzw. dynamiki rozwoju czy też aktualnego rozczłonkowania zdania.

Kończąc przegląd problemów składni, należałoby zauważyć, że jest ona tym działem gramatyki, w którym jest najmniej zgody wśród językoznawców. Przez wiele wieków struktura zdania niezmiennie bywała sprowadzana do idealnej struktury sądu logicznego opracowanej przez filozofów antycznych. Zgodnie z tradycyjnymi poglądami człony zdania są wyobrażeniem pojęć czysto logicznych. Lingwistyka ostatniego stulecia stopniowo przezwycięża te wyobrażenia, lecz jak na razie drogi dalszego rozwoju tej dziedziny językoznawstwa pozostają nie do końca sprecyzowane.

3.7. Gramatyczne typy języków

Próby opracowania zasad gramatycznej klasyfikacji języków trwają prawie od pierwszej połowy XIX wieku. Celem tych prób jest dążenie do pogrupowania języków w obszerne klasy nie na podstawie ich pochodzenia czy związków historyczno-genetycznych i geograficznych (jest to zadanie klasyfikacji genealogicznej, inaczej: genetycznej, i klasyfikacji geograficznej), lecz na podstawie podobieństwa ich struktury gramatycznej. Mimo iż do postawionego celu jeszcze daleko, zadania typologii lingwistycznej zostały nakreślone. Należy do nich porównanie języków w celu ustalenia podobieństw i różnic struktury językowej. Przez strukturę w tym wypadku rozumie się pewną zasadę organizacji, a nie konkretne morfemy, które zajmują pozycje w konstrukcjach gramatycznych. Porównując np. zasady budowy konstrukcji imiennych zauważamy podobieństwo strukturalne języka angielskiego, rosyjskiego, uzbeckiego, chińskiego. W nich zazwyczaj imię wyrażające cechę przedmiotu (czyli przymiotnik) umieszczany jest przed imieniem oznaczającym ten przedmiot (czyli rzeczownikiem). Szyk odwrotny istnieje w języku tadżyckim czy francuskim. Liczba klas nominalnych (zob. podrozdział 3.4.3.) pozwala na wyodrębnienie następujących grup języków: rosyjski, niemiecki, łaciński, awarski -po trzy rodzaje; francuski, hindi, arabski - po dwa rodzaje; angielski, bengalski, tadżycki, uzbecki - brak rodzaju. Nawet języki blisko spokrewnione mogą znaleźć się w różnych grupach, jeżeli porównywana jest struktura gramatyczna języka. Można założyć, że wielostronne porównanie języków doprowadzi do wyróżnienia pewnych stałych grup języków, z których każda będzie także wzorcem odpowiedniego typu gramatycznego.

Niestety, powstanie typologii lingwistycznej od samych jej początków było związane z pewnymi uprzedzeniami, które powodowały określone niekonsekwencje w klasyfikacji. Dła wielu językoznawców-romantyków początku XIX wieku językami idealnymi wydawały się greka, łacina, sanskryt. Kult starożytnej Grecji i Indii przenoszony był również na język. Ogólne właściwości strukturalne tych języków zostały uznane za cechy najwyższego typu gramatycznego, a mianowicie typu fleksyjnego, tj. „elastycznego”. Języki nie posiadające tych cech zgrupowano w typ drugi - aglutynacyjny. Wkrótce do tych dwóch typów dołączył trzeci typ języków - izolujący, a w początkach XIX wieku klasyfikacja ta została poszerzona o typ czwarty, a mianowicie inkorporujący.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Podwaliny pod powyższą klasyfikację typologiczną położył niemiecki filolog i językoznawca August Wilhelm von Schlegel. Rozwijając myśl swego brata Friedricha K. Schlegela (badacza języków i kultur Bliskiego Wschodu) o możliwości klasyfikacji języków według ich wewnętrznej budowy stworzył klasyfikację języków, stosowaną do dziś. Wyróżnił: 1. języki bez struktury gramatycznej, dziś nazywane językami izolującymi, 2. języki afiksalne, dziś nazywane językami aglutynacyjnymi; 3. języki fleksyjne. Za najdoskonalszy typ uważał języki fleksyjne ze względu na olbrzymie możliwości tworzenia wyrazów z niewielkiej ilości morfemów i wyrażania stosunków między nimi. Typologia ta uzupełniona przez W. von Humboldta o typ inkotporacyjny nosi nazwę typologii syntak-tycznej lub morfologicznej.

2. Wilhelm von Humbold (1767-1835) - niemiecki uczony i polityk, opracował rezultaty swych badań nad wieloma językami Dalekiego Wschodu i Ameryki, autor oryginalnej teorii językowej. Ogólnej gramatyce racjonalnej epoki Oświecenia przeciwstawiał analizę empiryczną prowadzącą ku typologii językowej i sam rozwijał typologię syntaktyczną, wzbogacając trójelementową klasyfikację Schlegelów o typ inkor-poracyjny.

Klasyfikacja z czterema typami języków (izolujące, aglutynacyjne, fleksyjne, inkor-poracyjne) zyskała ogromna popularność wśród językoznawców. Bardzo często (i bez uzasadnionych podstaw) próbowano ją połączyć z zakładanymi etapami rozwoju języków, przy czym niezmiennie rolę etapu końcowego przypisywano typowi fleksyjnemu.

Klasyfikacja typologiczna języków, jak powiedzieliśmy, to klasyfikacja z punktu widzenia przynależności języków do pewnych typów formalnofunkcyjnych niezależnie od ich pochodzenia. Ze względu na dział języka, który podlega badaniu typologicznemu, rozróżnia się typologię fonologiczną, morfologiczną, syntaktyczną i leksykalną.

Systemy fonologiczne poszczególnych języków mogą być bardzo odmienne. W jednych językach rozbudowany jest bardziej system samogłoskowy (np. w języku francuskim), w innych - spółgłoskowy (np. język polski, czeski, większość języków Kaukazu). Na tej podstawie rozróżnia się języki samogłoskowe [typ fonologiczny języków, w których fonemów samogłoskowych jest więcej niż 30% w stosunku do fonemów spółgłoskowych, niekiedy jest ich kilkanaście lub więcej; system spółgłoskowy jest ubogi, stanowi niekiedy mniej niż 20 spółgłosek] oraz języki spółgłoskowe [typ fonologiczny języków, w których fonemów spółgłoskowych jest więcej niż 70% w stosunku do fonemów samogłoskowych, często jest ich ponad 40; system samogłoskowy jest ubogi - niekiedy trzy lub dwie samogłoski]. Znaczne różnice występują także w zakresie wykorzystania cech prozodycznych, takich jak iloczas, intonacja, różnica tonu w przebiegu sylaby (co stanowi podstawę do wyodrębnienia języków prozodycznych i nieprozodycznych).

W wyniku badań typologicznych w zakresie morfologii wyodrębniono kilka typów języków różniących się stopniem zespolenia morfemów gramatycznych z morfemami leksykalnymi oraz stopniem kumulacji funkcji w morfemach gramatycznych. Wyróżnia się tu języki aglutynacyjne, języki afiksalne, języki fleksyjne, języki altemacyjne, języki izolujące.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Wyodrębnione przez A. von Schlegela języki afiksalne (pod którymi obecnie rozumie się języki stricte aglutynacyjne) to języki, w których głównym sposobem tworzenia form gramatycznych jest afiksacja. W obrębie języków afiksalnych rozróżnia się języki aglutynacyjne i języki fleksyjne.

149