Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Polskie dowcipy językowe oparte na homonimii wyzyskują zazwyczaj dwie jej odmiany - homonimię lleksyjną i homonimię słowotwórczą. Oto przykłady żartów homor.tmicznych: I .-Co wydrzą wydrze wydrze? - Wydrzą wydrze wydrze w ydrzą. 1. - Joanna - przed-sta-wiasię dziewczyna. - Jo Achim - odpowiada chłopak. 3 .-Co żołnierz je? - Żołnierz je obrońcą ojczyzny. 4. - Chodzą z tobą nie na żarty! - To coś zjedz! Pierwszy dowcip w całości został oparty na formach wyrazów: wydra, wydrzeć, wydrzę ‘mała wyderka’, drugi i trzeci wykorzystują formy gwarowe, w ostatnim odwołano się do homonimii tekstowej.

Przy konfrontacji wyrazów dwóch i więcej języków mowa jest często o homonimii międzyjęzykowej. Homonimami międzyjęzykowymi nazywane są wyrazy, które - posiadając różne znaczenie - w dwóch językach w całości lub częściowo odpowiadają sobie pod względem brzmieniowym. Szeroko rozpowszechniona jest homonimia między-językowa w językach blisko spokrewnionych (np. polskim i rosyjskim), por. poi. dywan (białoruskie dbieatt ‘dywan’) - ros. dueaH ‘tapczan, otomana’, poi. list (białoruskie a i cm ‘list’) - ros. nucm ‘liść rośliny, arkusz (kartka) papieru’, poi. niedziela (białoruskie HHdseAH ‘tydzień’) - ros. nedenn ‘tydzień, siedem dni’ itd.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Homonimy międzyjęzykowe wykorzystywane są niekiedy w literaturze pięknej dla stworzenia sytuacji humorystycznych. Por. efekt, jaki uzyskał Stefan Żeromski w Przedwiośniu poprzez wprowadzenie homonimów międzyjęzykowych: „Już po raz pierwszy, wnet po ślubie, jadąc przez Moskwę pani Barykowa (Jadwiga z Dąbrowskich) wsławiła się była pośród polonii rosyjskiej rozmową z jamszczykiem [woźnica]. Gdy bowiem powóz, w którym siedziała, trząsł niemiłosiernie na wybojach mostowej [jezdnia], strofowała kuczera [woźnica, furman] siedzącego na koźle, obrzędowo i poniekąd urzędowo wypchanego sowicie we wszystkich kierunkach: «Co to tutaj u was takie płoche bruki!)*. Powtarzała tę wymówkę raz, drugi i trzeci, w miarę zniecierpliwienia, aż do chwili katastrofy. Woźnica oglądał się na nią kilkakroć z oburzeniem, a gdy jeszcze raz powtórzyła okrzyk uskarżający się na «płoche bruki», zatrzymał swego siwka i wrzasnął: - Da czto wy, barynia, w samom diele k moim briukam pristali! Płochije briuki, da płochije briuki! Isz babu! Plochije briuki, tak płochije, a tiebie, baba, czto za dieło! [óptoKu - ‘spodnie’]. Kiedy indziej, już jako małżonka dobrze sytuowanego urzędnika, pragnąc przyczynić się w miarę możności do powodzenia i awansów męża, zaszkodziła mu znamiennie swą niedostateczną znajomością arkanów mowy rosyjskiej. Było to na balu publicznym w mieście gubemialnym pod Uralem. Bal ów zaszczycił swą obecnością miejscowy gubernator oraz jego dorastająca córka. Pani Barykowa po przetańczeniu walca miała szczęście znaleźć przypadkiem miejsce obok córki gubernatora, zapragnęła zawiązać miłą rozmowę z dziedziczką poduralskiej potęgi. Zapragnęła skorzystać z chwili i coś zrobić dla męża przez pozyskanie przychylności córki gubernatora. Nie wiedziała od czego zacząć rozmowę, wahała się i gubiła w niepokoju, co by tu powiedzieć... Wreszcie znalazła! Widząc śliczną różę przypiętą do stanika uroczej gubematorówny, pani Barykowa z zachwytem, rozpływając się w uniesieniu, tonąc w uśmiechach uwielbienia, wyrzekła: - Ach, kakaja u was krasnaja rota! Jakież było jej zdumienie, ba! przerażenie, gdy dziewczę gubematorskie omdlewająco-bolesnym dyszkantem poczęło wołać w kierunku ojca: - Papień-ka! Papieńka! Mienia zdieś obiżajut! Skądże pani Jadwiga (z Dąbrowskich) mogła wiedzieć, że polska róża to nie rota, tak, zdawało się, z brzmienia podobna!” [Kpacnuu ‘czerwony’, pootca ‘pysk, morda’].

4.5.2. Synonimia - synonimy

Synonimia to relacja semantyczna polegająca na wyrażaniu zbliżonej (tej samej) treści znaczeniowej za pomocą dwóch (lub więcej) różnych pod względem formalnym jednostek językowych. Synonimiczne mogą być wyrazy (np. ziemniak i kartofel); wyrazy i odpowiadające im znaczeniowo połączenia wyrazów (np. zmienić i dokonać zmiany, kablówka i telewizja kablowa)', wyrażenia i odpowiadające im znaczeniowo stałe związki frazeologiczne (np. zwolnić kogoś z pracy i posiać kogoś na zieloną trawkę, człowiek ślamazarny i cieple kluski); formy fleksyjne (np. senatorowie i senatorzy, swojego i swego); konstrukcje składniowe (np. Zdziwiło nas to, że Janek tak wcześnie wyjechał i Zdziwił nas tak wczesny wyjazd Janka). Z naszego punktu widzenia najbardziej interesująca jest synonimia leksykalna, polegająca na bliskości (tożsamości) znaczeniowej co najmniej pary leksemów.

Zazwyczaj wyrazy nie tylko łączą się w pary synonimiczne, ale tworzą dłuższe, rozbudowane serie, zwane ciągami synonimicznymi, np. duży - wielki - olbrzymi - ogromny - gigantyczny, mały - malutki - maluteńki - mikroskopijny - tyci. W przeciwieństwie do antonimów (patrz niżej), synonimy są odcinkami lub punktami gromadzącymi się na jednym końcu osi powstałej z uporządkowania składników pojęcia nadrzędnego. Na przykład wymienione synonimy, reprezentujące pole semantyczne rozmiaru, można uporządkować według stopnia intensywności wyrażanej cechy (od najmniej do najbardziej intensywnej - lub odwrotnie).

Jak wiadomo, na znaczenie wyrazu składają się różne elementy: znaczenie przedmiotowe, znaczenie ekspresywne, znaczenie asocjacyjne i znaczenie stylistyczne.

Całkowita równoważność pary wyrazów musiałaby zatem polegać na identyczności wszystkich tych składników znaczenia. Jednak z taką idealną, absolutną synonimią spotykamy się niezwykle rzadko. Niektórzy badacze uważają, że synonimy absolutne to pary wyrazów typu: termin obcojęzyczny i jego rodzimy odpowiednik, np. lingwistyka i językoznawstwo, przedrostek i prefiks, hydroterapia i wodolecznictwo, tyfus i dur brzuszny, traktor i ciągnik. Rzeczywiście wyrazy w każdej parze mają identyczne znaczenie przedmiotowe, ale już nieco inne znaczenie stylistyczne, np. w parze traktor -ciągnik wyraz traktor jest bardziej potoczny, ciągnik zaś to oficjalny termin, nazwa przemysłowa danego produktu. Por. ros. eamepnac (techniczne) ‘niwelator’ - ypoeem (techniczne) ‘poziomica’, 6eze.\iom - zunnonomcm, cmaum - 3a6acmoeKa. Takie wyrazy nazywamy dubletami.

Aby można było uznać dwa wyrazy za synonimy, muszą one mieć ze sobą coś wspólnego, jeśli chodzi o treść i/lub zakres znaczeniowy'. Wiemy, że treść obejmuje cechy definicyjne wyrazu, zatem dwa wyrazy bliskoznaczne muszą mieć wszystkie cechy lub większość cech definicyjnych takich samych, jak, np. ksiądz i zakonnik są synonimami częściowymi, ponieważ łączy je wspólny składnik znaczenia ‘osoba duchowna’, podobnie huragan i wicher mają wspólną część znaczenia ‘wiatr’ (Apresjan 2000: rozdział IV.).

Nawet jeśli synonimy przedmiotowe (ideograficzne, pojęciowe) mają większość cech lub wszystkie cechy definicyjne wspólne, to nadal różnią się między sobą. Te różnice znaczeniowe mogą dotyczyć:

a)    odmiennej hierarchii cech składających się na treść wyrazu, z dwóch bliskoznacznych określeń padającego śniegu zadymka i kurniawa (regionalne ‘zamieć śnieżna, zadymka’) każde kładzie nacisk na inną cechę zjawiska: zadymka podkreśla, że śnieg jest bardzo drobny, dokuczliwy i wszędzie się wciska, przesłania widoczność podobnie jak dym, natomiast kurniawa zwraca uwagę na to, że śnieg kłębi się w powietrzu;

b)    obecność w treści wyrazu dodatkowych cech odróżniających, bardziej szczegółowo opisujących nazwany przedmiot lub zjawisko, np. w ciągu synonimów hałas, wrzawa, gwar, zgiełk, tumult najogólniejsze znaczenie ma wyraz hałas, natomiast wrzawa to hałas powstały z wielu nakładających się naraz na siebie głosów łub dźwięków, gwar to hałas powstały z mieszania się i zlewania w całość tylko głosów ludzkich, ale już nie odgłosów wydawanych przez przedmioty itd.;

185