Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego4

^: '.'.etyka ma wiele zastosowań praktycznych i teoretycznych. Jest także wiedzą ba-' ■ i Ha innych działów i praktycznego działania, gdzie jest rozpatrywana z punktu wi-' a relacji nadawczo-odbiorczych. W tych dziedzinach, dla ich własnych potrzeb, '.adal rozwijana i wzbogacana elementami dla nich niezbędnymi.

/'ajomość systemu brzmieniowego pomaga m.in.: w ustalaniu pisowni wyrazów ro-/ ",ych i obcych, których wpływ (głównie zapożyczenia z języka angielskiego) nasila ■; - ostatnich latach (np. manager - menedżer, disc jockey - dysk-dżokej)\ w ba->-':h i studiach dialektologicznych; w literaturoznawstwie, które m.in. analizuje wy-''-'//stanie dźwięków i ich połączeń jako środków stylistycznych; w badaniach " .jących się patologią mowy oraz w logopedii; w nauce języków obcych, w dosko-i u wymowy itd.

2.4.2. Metody badań w fonetyce

‘ ^częstszymi stosowanymi w fonetyce eksperymentalnymi metodami badawczymi •«, metody akustyczne i metody somatyczne.

■ /,<:tody akustyczne polegają na badaniu struktury akustycznej dźwięków za pomocą '!'// ■;komplikowanych urządzeń służących do rejestracji fal, częstotliwości drgań po-"i';Vza, amplitudy drgań (największych wychyleń się ciała drgającego) itd. Do apara-‘ó // ’ych należą filtry akustyczne, filtry elektromagnetyczne, sonografy, tj. aparaty do ol/.ery/acji wizualnej widma dźwięków mowy (Sona Graph, Visible Speech), spektro-/.r.ily, tj. przyrządy do otrzymywania i fotografowania widm optycznych, tomografy, tj.

wykonujące warstwowe zdjęcia rentgenowskie i dające obraz obiektu na wybra->■' i plębokości itp. Obecnie można w tym celu wykorzystywać (także w warunkach do-"i'i /rjd\) standardowe oprogramowanie kart dźwiękowych w komputerach z podłączo-ii/m mikrofonem. Nagrany tekst jest rozkładany na formanty; można też dzielić głoski mi <./■;£ci i odsłuchiwać mowę wstecz.

lip<»<ród eksperymentalnych metod somatycznych (rejestrujących ruchy organów niowy) wymienić można następujące:

metoda kimograficzna - służy do badania udziału wiązadeł głosowych w wytwa-uniiiii dźwięków, pozwalając wyraźnie odróżnić głoski dźwięczne od bezdźwięcznych '<m/ ustalić względny czas trwania (w stosunku do siebie) rezonansu ustnego i nosowe-«" poszczególnych głosek. Wykresy obrazujące pracę tych narządów rejestrują pisaki ">i walcu pokrytym papierem, podłączone do jamy ustnej i do jednego z otworów nosowy li,

metody laryngoskopowi, użycie laryngoskopu - małego lusterka, wprowadzonego d" kHani, pozwalającego obserwować działania fałdów głosowych; użycie stroboskopu obserwacji dokonuje się także za pomocą lusterek, ale wnętrze krtani oświetlone jest błyskającym światłem. Odpowiednie regulowanie częstości błysków pozwala na obserwację wiązadeł w ruchu; fazy te można także za pomocą stroboskopu fotografować;

metoda rentgenograficzna: użycie promieni rentgenowskich - dokonując tzw. zdjęć tomograficznych, uzyskuje się obraz tylko interesującego obiektu (np. fałdów ulicowych); to, co znajduje się przed nim lub za nim, na zdjęciu nie pojawia się; me-

IU

toda kinorentgenograficzna - dzięki niej uzyskuje się rentgenowski obraz narządów mowy w czasie artykulacji (Ostaszewska i in. 2000: 16-17).

2.4.3. Działy fonetyki

Będąca przedmiotem fonetyki analiza substancji dźwiękowej języka może być prowadzona w różnych aspektach, zdeterminowanych przez fazy procesu językowego porozumiewania się. Z punktu widzenia fizjologii procesu wytwarzania dźwięków mowy wyróżnia się fonetykę artykulacyjną, z punktu widzenia procesu ich odbierania - fonetykę audytywną (percepcyjną), z punktu widzenia fizycznych właściwości fali głosowej percypowanej jako mowa - fonetykę akustyczną. Wreszcie badane mogą być procesy psychiczne związane z procesem wytwarzania i percepcji dźwięków mowy, czym zajmuje się psychofonetyka.

Punktem wyjścia opisu fonetycznego, nie zawsze w pełni uświadomionym (zwłaszcza w pracach dawniejszych), jest funkcjonalna analiza języka, pozwalająca na ustalenie inwentarza jednostek funkcjonujących jako minimalne segmenty płaszczyzny wyrażania. Przedmiotem fonetyki jest w ostateczności ustalenie cech artykulacyjnych, akustycznych i audytorycznych tych segmentów, warunkujących ich percypowanie jako jednostek różnych lub tożsamych. Brak jednak wzajemnie jednoznacznej odpowiedniości między cechami artykulacyjnymi, akustycznymi i audytorycznymi dźwięków mowy: ten sam efekt akustyczny może być uzyskany za pomocą różnych środków artykulacyjnych, równocześnie akustycznie różne sygnały mogą być percypowane jako identyczne. Percepcja pewnej klasy sygnałów akustycznych jako jednego lub dwu różnych dźwięków mowy jest uzależniona od nawyków fonetycznych danej społeczności językowej, ściślej - od systemu fonologicznego danego języka. Również i te fakty świadczą o bliskim związku fonetyki z fonologią.

Jednym z działów fonetyki obejmującym badania nad dźwiękami mowy z punktu widzenia mechanizmów ich wytwarzania jest fonetyka artykulacyjna. Badane są charakterystyczne konfiguracje i przemieszczenia narządów mowy występujące przy wymawianiu poszczególnych głosek i stanowiące o ich cechach artykulacyjnych. Począwszy od końca XIX wieku szerokie zastosowanie w badaniach z zakresu fonetyki artykulacyj-nej znajdują różne techniki instrumentalne (w tym wspomniana rentgenoskopia, rentge-nografia i laryngoskopia).

Przedmiotem fonetyki audytywnej (percepcyjnej) jest wskazywanie na właściwości fal głosowych w procesie słyszenia mowy. Zajmuje się ona analizą i opisem tego, jak człowiek odbiera poszczególne dźwięki mowy. Jest to dziedzina z pogranicza językoznawstwa i psychologii, stosunkowo słabo rozwinięta (w pewnym sensie ten dział fonetyki związany jest z wspomnianą psychofonetyką).

Działem fonetyki zajmującym się akustycznymi właściwościami dźwięków mowy jest fonetyka akustyczna, która bada dźwięki ze względu na fizyczne właściwości fal wytwarzanych przy mówieniu (częstotliwość, długość fali, wysokość, amplituda itp.). Badania fonetyczno-akustyczne, zapoczątkowane w drugiej połowie XIX wieku, dzięki nowym możliwościom technicznym, prowadzone są szczególnie intensywnie po II woj-

85