Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

Jeszcze mniejsze podstawy ma twierdzenie o deklinacji angielskich rzeczowników. Fleksję ‘s (tzw. przypadka dzierżawczego) z równym skutkiem uważać można za swoistą partykułę dzierżawczą. Dwa przypadki spotykamy w języku rumuńskim, w niektórych językach indyjskich i irańskich (Szajkiewicz 1995: 99). Na podstawie powyższego można wysnuć wniosek, że system składający się z dwóch przypadków stanowi jedynie etap na drodze do pełnego zaniku przypadków.

Równie rzadko spotykany jest system trój przypadkowy, np. w klasycznym języku arabskim: mianownik (przypadek podstawowy), dopełniacz i biernik; w języku beludżi [jeden z języków irańskich]: przypadek podstawowy, dzierżawczy i przypadek obiektu.

Najczęściej kategoria przypadka włącza od czterech do ośmiu przypadków: cztery przypadki w języku starogreckim i niemieckim; pięć przypadków w języku staroperskim; sześć przypadków w języku polskim, rosyjskim, łacińskim, cygańskim (romani) i większości języków tureckich; siedem przypadków w języku litewskim, łotewskim, ormiańskim, gruzińskim; osiem przypadków w języku staroindyjskim (wedyjski, san-skryt), czuwaskim. Uważa się, że język fiński posiada 17 (lub 16) przypadków, język węgierski ma ich 21.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Liczba przypadków w poszczególnych językach nie zawsze jest łatwa do określenia. Na przykład w języku rosyjskim, według niektórych językoznawców, istnieje osiem przypadków: do systemu przypadkowego włączają oni bowiem oprócz dopełniacza właściwego (npoH3BoaCTBO caxapa), również tzw. dopełniacz cząstkowy (KUnorpa.MM caxapy), a w ramach miejscownika tzw. miejscownik deliberatywny (przedmiot mówienia lub myśli): o jiece, o cade i miejscownik lokj-tywny (‘gdzie’): « necy, « cady. Niekiedy za formę przypadka nie uważa się wołacza.

2. Dopełniacz cząstkowy (genetivus partilivus), oznaczający ograniczenie ilościowe, spotykamy również w innych językach, por. np. poi.: szklanka mleka, worek pszenicy, kosz jabłek, kawa! drania itd. W językach słowiańskich w składni z czasownikiem dopełniacz cząstkowy pojawia się na zasadzie opozycji do niecząstkowego biernika: poi. kupił chieba (część) - kupił chleb, czeskie dej mi chleba ‘daj mi Chleba (kawałek)’ wobec: dej mi chleb ‘daj mi chleb’, ros. HanHTb eoóbi ‘nalać wody (część)' wobec: HaJiHTb eody ‘wlać wodę (całość)’.

W charakterze modelu systemu przypadków rozpatrzmy deklinację imion w językach tureckich. Typowy turecki system przypadków obejmuje sześć znaczeń gramatycznych: a) przypadek podstawowy (z fleksją zerową); b) dopełniacz (genetinis); c) biernik (ac-cusatims); d) przypadek kierunku ‘dokąd’ (allativus); e) miejscownik statyczny {locati-v;«); f) przypadek kierunku ‘skąd’ (ablativus). Pierwsze trzy przypadki odnoszą się do przypadków syntaktycznych. Ich znaczenia są określane przez te konstrukcje składniowe, w których one występują. Biernik oznacza określony obiekt przy czasowniku, dopełniacz - przydawkę przy rzeczowniku. Przypadek podstawowy używany jest w innych konstrukcjach. W innych językach (np. w polskim, rosyjskim czy niemieckim) cały system przypadków składa się z przypadków składniowych (gramatycznych).

Ostatnie trzy przypadki odnoszą się do konkretnych przypadków przestrzennych. W odróżnieniu od przypadków składniowych znaczenie przypadków przestrzennych jest bardziej konkretne. Trzy przypadki przestrzenne języków tureckich opisują następujące sytuacje typowe: 1. przebywanie statyczne (locativus): uzbeckie Toimeurnda ‘w Taszkiencie’; 2. przemieszczenie w kierunku czegoś (allativus): uzbeckie Toiu-Kenmza ‘do (w kierunku) Taszkientu); 3. przemieszczenie z kierunku od czegoś (ablati-vus): uzbeckie TouiKenmdm ‘z Taszkientu (z kierunku Taszkientu)’ (Szajkiewicz 1995: 99).

W niektórych językach może być po kilka serii przypadków przestrzennych, co znacznie zwiększa liczbę przypadków w systemie deklinacyjnym. Na przykład w języku fińskim z czternastu przypadków sześć odnosi się do przypadków przestrzennych rozpadając się na dwie serie po trzy przypadki. Przypadki wewnątrzmiejscowe włączają inessivus (statyczne znajdowanie się wewnątrz czegoś): saimassa ‘w saunie’; illativus (przemieszczanie się do środka czegoś): saunaan ‘do sauny’; elativus (przemieszczanie się z wnętrza czegoś): saunasta ‘z sauny’. Przypadki zewnętrznomiejscowe włączają adessivus (stykanie się jednego przedmiotu z powierzchnią lub zewnętrzną stroną innego przedmiotu): saunalla ‘na saunie’, tj. na dachu sauny; ctllativus (przemieszczenie w kierunku czegoś): saunalle ‘w kierunku sauny’; ablativus (przemieszczenie z kierunku od czegoś): saunalta ‘od sauny’ (EJO 1999).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Przypadki przestrzenne (konkretne) nie są. oczywiście wyraźnie oddzielone od przypadków składniowych (abstrakcyjnych). Na przykład w językach tureckich allatims często ulega przekształceniu w celownik. W językach indoeuropejskich przypadki przestrzenne (locatims i ablatims) stopniowo przekształcają się w przypadki syntaktyczne.

2. System przypadkowy może mieć kilka poziomów. Wielopoziomowy charakter systemu przypadkowego w stopniu maksymalnym przejawia się w języku tabasarańskim (północno-wschodnia grupa języków kaukaskich], który posiada rekordową liczbę przypadków, bo aż 46 (szerzej o tym zob.: A.A. MaroMeTOB, Ta6acapancKuu sumk, Tóitjinctt 1965; Z. Kempf, Próba teorii przypadków. Czyść I, Opole 1978).

W porównaniu z innymi kategoriami gramatycznymi kategoria przypadka jest kategorią wyjątkowo niestałą i mobilną. Formalna neutralizacja, jak np. w ros. cmon (mianownik i biernik) czy cmeue (celownik i miejscownik), może być pierwszym krokiem na drodze do „zlania się” (synkretyzmu) przypadków. W trakcie rozwoju języków indoeuropejskich wielokrotnie ulegały przemieszaniu locativus, ablativus, celownik i na-rzędnik. W niektórych grupach języków system przypadków stopniowo kurczy się i -w konsekwencji - zanika całkowicie.

3.4.3. Kategoria gramatyczna klas nominalnych

W wielu językach świata wśród rzeczowników wyróżniane są klasy, które z gramatycznego punktu widzenia odznaczają się specyficznym „zachowaniem” (różne typy deklinacji, różne zasady wstępowania wyrazu podrzędnego z wyrazem nadrzędnym w związek zgody). Niektóre z tych klas w żaden sposób nie są związane z różnicami semantycznymi - można je określić jako klasy formalne. Takie klasy formalne są charakterystyczne dla języków indoeuropejskich. Na przykład w języku rosyjskim wydzielane są trzy podstawowe typy deklinacji, które z kolei zawierają liczne podklasy, różniące się fleksją i miejscem akcentu.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zarówno samo wyróżnienie tzw. klas nominalnych, jak i ich nazwa jest sprawą umowną. Kwestie z tym związane w tradycyjnym językoznawstwie polskim czy rosyjskim rozpatrywane są zazwyczaj przy okazji omawiania kategorii żywotności / nieżywotności, kategorii rodzaju gramatycznego łub kategorii osobowości / nieosobowości. W niniejszym opracowaniu pojęcie (i częściowo interpretację) gramatycznej kategorii klas nominalnych przyjęto za: Szajkiewicz 1995: 101-103.

123