Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

Przytoczmy kilka podstawowych schematów strukturalnych zdania rosyjskiego według autora tej koncepcji Natalii Ju. Szwedowej. W ramach zdań dwuczłonowych najbardziej produktywne są zdania realizujące schemat N, - V_r (Hec tuy.uum. Tpami npmemenu), gdzie symbol Nj oznacza mianownik rzeczownika (substantywowanego przymiotnika itd.: Benbie npouzpbieamm. Epam c cecmpou otcunu dpyycno. Ha yzny nacnocb oko.io cma Kopoe), a V₍- czasownik w formie osobowej (połączenie czasownika modalnego lub fazowego w formie osobowej z bezokolicznikiem itd.: Oh co6upa-emcx npuexamb. Oh cudum 3adyMHuebtu). Schemat N, - N₍ realizuje zdania typu Baptuaea - cmonuna Tionbwu. naeen mou dpyz, gdzie pierwsze N| ma to samo znaczenie, jak w schemacie N₍ - V_f, a drugie N, oznacza dowolne imię w mianowniku. Zdania typu Kypumb — 3dopoebio epedumb. Omcmynumb - 3/no 3Hauum noKpumb ce6x no3opo.\t stanowią realizację schematu Inf (cop = copula ‘łącznik’) Inf, a zdania Jlemamb - ezo Meuma. yeojiumb - caMoe npocmoe realizują schemat Inf- N,. Schemat strukturalny Inf - V_fsg realizuje zdania typu Kypumb eocnpeiąaemcn. OumóumbCH aiyuaemcn KcotcdoMy (symbol V_fsg oznacza czasownik w formie trzeciej osoby liczby pojedynczej). Zdania jednoczlonowe z kolei realizowane są m.in. przez następujące schematy składniowe: N_ni, którego jedynym komponentem jest mianownik rzeczownika (3uiua. Tlootcap! Ty.uaH. TIo3dHuu uac); Neg Gen (Hu dytuu. Hmezo miumezo. Hu-kokozo 3HaKOMozó), na który składają się dwa komponenty: przysłówek lub rzeczownik o semantyce ilościowej i dopełniacz rzeczownika oznaczający obiekt liczenia (Neg oznacza znak negacji wyrażonej odpowiednią partykułą, a Gen - to symbol dopełniacza rzeczownika); V_fłg: Beuepeem. He pa6omaemai. B 6o>cy Ko.tem. Jloduy yuecjio eempoM.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Pojęcie schematu strukturalnego w Gramatyce-70 zakłada najwyższy stopień abstrakcji - nawiązanie do struktury formalnej zdania jako jednostki składniowej, której znaczeniem gramatycznym jest predykatywność. Stąd też zakłada ono wyabstrahowanie się od tego wszystkiego, co jest nieistotne dla tegoż zdania jako jednostki składniowej. Na tej podstawie do schematu strukturalnego nie wchodzą składniki zdania, które powstały w nim jako realizacja związków organizowanych według typu „wyraz + forma wyrazowa”, a zatem wszystkie przyczasownikowe determinanty będące w stanie realizować możliwości składniowe wyrazów, których formy tworzą jednostkę predykatywną i są komponentami schematu. Na przykład schemat strukturalny N, - V_f według wspomnianego opracowania znajduje swoje urzeczywistnienie nie tylko w zdaniach realnie dwuczłonowych typu Jlec utyMum. rpmu npwiemejiu, lecz też w zdaniach realnie wieloczłonowych, tj. takich, które aby stać się poprawnymi komunikatami winny włączać do swej struktury więcej niż dwa komponenty: 3aeod U32omoe.ixem cmaHm. ManbHUK jiuuiwich podumeneu. Pacnemu óenanmcu moiuuhou. 3asod nepepaćambieaem cseiciy Ha caxap (por. semantyczną niezupełność, „ułomność” zdania 3aeod lazomos-wem).

3.6.3. Najnowsze teorie zdania

Oznaczenia „model składniowy zdania” oraz „schemat strukturalny zdania” często stosowane są jako synonimy terminu „zdanie”. Różnice między zdaniem i wypowiedzeniem w sensie stricte gramatycznym polegają na tym, że zdanie stanowi abstrakcyjny model składniowy (czyli konstrukcję), wypowiedzenie natomiast jest tym samym modelem, lecz wypełnionym określonymi wyrazami. Na przykład model składniowy „podmiot + orzeczenie + dopełnienie” stanowi zdanie. Dany model napełniony wyrazami stanowi już wypowiedzenie: Manbum Humaem muzy. Ten sam model składniowy może być napełniony różnymi wyrazami, np.: IIemexod nepecemem ynuify. Comiie cozpe-eaem 3e.\mK>. Jlec daem npoxnady. Ilpoipeccop mimaem jieiafwo. Z punktu widzenia składni wypowiedzenia te są identyczne, można w nich ustalić wyłącznie różnice morfologiczne i leksykalne. Warianty morfologiczne i leksykalne zdania mogą być ustalone przy identycznej strukturze semantycznej wypowiedzenia: MwibHUK mimaem muzy. ManbHUKU mimatom khuzu. Knuza numaemcn mojiwukom. Majibmm óydem numamb muzy itd. Komplet wszystkich morfologiczno-semantycznych postaci zdania nazywany jest jego paradygmatem. We frazie z kolei każde wypowiedzenie otrzymuje swoją realizację fonetyczną uzależnioną od intonacji, akcentu logicznego, tempa mówienia, barwy (odcienia) wypowiedzenia, wzajemnej zależności dźwięków w ciągu językowym. Najczęściej w gramatyce operuje się terminem „zdanie” mając na uwadze całą złożoność tej jednostki.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Wywodzący się z teorii F. de Saussure’a trojaki fenomen języka -język, mowa, mówienie - znajduje swoją logiczną kontynuację w opozycji „zdanie - wypowiedzenie - fraza”, wieńcząc hierarchię podstawowych jednostek językowych: fonem - allofon - dźwięk, morfem -allomorf- morf, leksem - alloleks - leks, semem - znaczenie (znaczenie aktualne) - sem, wyraz - forma wyrazu - wyraz (w konkretnym użyciu), zdanie - wypowiedzenie - fraza. Składnia zatem włącza się do systemu języka jako jeden z jego poziomów izomorficznych [izomorfizm - paralelizm w strukturze planu wyrażania i planu treści], a cały system zyskuje tym samym swoje zakończenie i harmonię. Zdanie w tym systemie jest postrzegane jako jednostka języka, wypowiedzenie - jako jednostka mowy, a fraza - jako jednostka mówienia.

2. Rozróżnienie języka, mowy i mówienia należy do podstawowych założeń teoretyczno-metodolo-gicznych strukturalizmu. W założeniu tym język traktowany jest jako twór abstrakcyjny i społeczny (lan-gue), który jednostka urzeczywistnia bezpośrednio w mówieniu (parole), będącym procesem konkretnym, indywidualnym i mniej lub więcej przypadkowym. Język i mówienie stanowią dwa odrębne składniki mowy (language) [szerzej o tym patrz rozdział „Współczesna wiedza o języku"].

Interpretacja zdania jako centralnego obiektu składni w historii lingwistyki ulegała istotnym zmianom. Współczesną myśl składniową wyróżnia spojrzenie na zdanie jako zjawisko wieloaspektowe, jako kompleks kilku powiązanych wprawdzie ze sobą wzajemnie, ale względnie niezależnych konstrukcji. Szeroką akceptację w dzisiejszej nauce zyskało stanowisko, że w odniesieniu do zdania istnieje konieczność rozróżnienia dwóch aspektów: konstruktywnego (statycznego) i komunikatywnego (dynamicznego). Podstawą takiego rozróżnienia jest kwestia następująca. Struktura zdania posiada dwie strony, dwa układy. Zdanie rozpatrywane w pierwszym aspekcie jest autonomiczne i samowystarczalne, wszystkie jego cechy mogą być objaśnione niejako od wewnątrz -jego własną konstrukcją formalną. Rozpatrywane w aspekcie drugim zdanie występuje jako część tekstu (a nie struktura jako taka), tj. w tym kontekście lingwistycznym i ekstralingwistycznym, w którym ono istnieje (B.A. EenouianKOBa, CoepeMembiu pyccmii X3UK. CunmaKcuc, MocKBa 1977, s. 78).

Wyjaśnijmy to przy pomocy przykładu. Zdanie Mean Meauoem npuexan posiada określoną konstrukcję formalną: zostało utworzone na bazie połączenia dwóch konstytutywnych komponentów obligatoryjnych - rzeczownika w mianowniku i osobowej formy czasownika - z których każdy charakteryzuje się potencjalną zdolnością do otwierania wokół siebie pozycji dla innych wyrażeń (w terminologii L. Tesniere’a - Walencją). Por.: Hatu Hean Heanoeun euepa npuexan w Kueea. Dla wyjaśnienia formalnej konstrukcji tego zdania wystarcza ono samo, nie ma bowiem konieczności wychodzenia

141