Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

i teeth ‘zęby’. W przytoczonych przykładach oboczność spółgłosek i samogłosek jest jedynym środkiem dyferencjacji wyrazów i form wyrazowych. Często wymiana głoskowa łączy się z afiksacją. Por. ros. dpyz, dpy3bn, dpyoKumb, dpyjtcóa, dpyxcoK\ mH3b, KHHeuHH, KHH3Kumb\ ang. nuiy ‘móc’, might ‘mógł’; leave ‘zostawić’, left ‘zostawił’.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Allomorfy (inaczej: warianty morfemu) - są 10 różne fonolo-giczne morfy reprezentujące ten sam morfem. Na przykład wariantami morfemu ‘prosić* są morfy: proś, proś (proszą), pras (zaprasza) czy też proż (prośba). Morfemem natomiast określamy najmniejszą jednostkę językową posiadającą znaczenie. Każdy morfem posiada określoną formę fonologiczną i treść (funkcję, znaczenie). Na przykład wyrażenie pod stołem składa się z trzech morfemów, z których każdy posiada sobie właściwą formę i treść: pod - przyimek określający pewną relację przestrzenną, stół- to morfem (temat fleksyjny) nazywający pewną klasę przedmiotów (mebli), •em - morfem (końcówka fleksyjna) wskazująca funkcje gramatyczne (przypadek i liczba). Morf z kolei to najmniejszy znaczący element językowy, dający się wyodrębnić w wypowiedzeniu. W przeciwieństwie do abstrakcyjnej jednostki językowej -morfemu, morf jest konkretnym elementem językowym, bezpośrednio obserwowanym w tekście, np. las i łeś (w las, o łesie).

Szereg fonemów biorących udział w altemacjach morfologicznych tworzy morfo-nem. Morfonem to abstrakcyjna jednostka formy morfemu, reprezentowana w allomor-fach (wariantach) tego morfemu, np. rę/c-a : ręc-e : ręcz-ny : rąk : rącz-ka. Pojęcie mor-fonemu, krytykowane z wielu stron jako sztuczny (czy wręcz szkodliwy) konstrukt teoretyczny, nigdy nie uzyskało w ramach strukturalistycznych teorii językoznawczych jednoznacznej interpretacji (EJO 1999).

Oboczność samogłosek w rdzeniach wyrazów nosi tradycyjnie nazwę fleksji wewnętrznej (patrz wyżej). Ten typ altemacji jest nader charakterystyczny dla języków indo-europejskich (zwłaszcza dla rdzeni czasownikowych). Regularność morfonemów pozwala na wyróżnienie powtarzających się stopni altemacyjnych: stopień (e), stopień (o) i stopień zerowy, np. ros. 6epy, naóop i 6pamb.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W języku rosyjskim oboczność głoskowa jest w zasadzie towarzyszącym środkiem gramatycznym przy aftksacji. Na przykład przy wyrażaniu znaczenia gramatycznego aspektu niedokonanego niektórych czasowników ma miejsce nie tylko altemacja dźwięków w rdzeniu, lecz także zamiana odpowiedniego sufiksa: euKopMumb - ebtKapMiusamb, nodcKonumb - nodcKOKueamb, paj.iOMUmb - pcanoMbieamb. W niektórych wypadkach oboczność jest samodzielnym sposobem wyrażenia znaczenia gramatycznego, np. znaczenia aspektu: 3anupamb - janepemb, coóupamb - coópamb (coóepy), y.Mupamb - yinepemb.

Nowe typy fleksji wewnętrznej powstawały w trakcie rozwoju poszczególnych języków indoeuropejskich. W językach słowiańskich np. istniały silnie zredukowane samogłoski: przednia t - tzw. jer miękki i tylna * - tzw. jer twardy. Prawdopodobnie w ciągu X wieku nastąpiła eliminacja jerów ze słowiańskich systemów samogłoskowych. Zanikowi podlegały jery w pozycji słabej (np. przed samogłoską akcentowaną), wokalizacji - jery w pozycji mocnej (np. w pozycji pod akcentem). W tym ostatnim przypadku w języku rosyjskim b przeszło w e lub e, a t> dało o. Powstała nowa altemacja tzw. samogłosek ruchomych (tj. altemujących z zerem): mianownik dem (< /u>hs>) -dopełniacz dna (< ątHa); nett (< jibtrc.) -nbHa (< ntna); coh (< cbtn.), cua (< cwta).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Obecność tych głosek (pólsamoglosek) w dawnych językach słowiańskich potwierdzają liturgiczne teksty staro-cerkiewno-słowiańskie z końca IX wieku. Jery powstały we wczesnej epoce prasłowiańskiej z indoeuropejskich krótkich u oraz i. Wymawiane były krócej niż zwykłe samogłoski, dlatego też nazywamy je również samogłoskami zredukowanymi (ros. peay-UHpOBaHHbie r/iacHbie). W historii wszystkich języków słowiańskich jery zanikły. Pod eliminacją jerów, mającą miejsce nierównocześnie, rozumie się zarówno ich zanik, jak i zmianę w samogłoski pełnej artykulacji. Zanik samogłosek zredukowanych odnosi się do X - pierwszej połowy XIII wieku. Tylko jeszcze w języku bułgarskim występuje jer twardy. Ślady istnienia tych półsamogłosek odnajdujemy również w alfabecie rosyjskim.

Szczególnie rozpowszechniona jest fleksja wewnętrzna w językach germańskich. W altemacjach morfologicznych mogą brać udział trzy fonemy, różnicując temat czasu teraźniejszego, temat czasu przeszłego i temat imiesłowu biernego: ang. ride, rocie, rid-dert ‘jechać wierzchem’. Niekiedy mamy do czynienia z obocznością czterech fonemów: ang. sing, sang, sung ‘śpiewać’ i song ‘pieśń’; niem. sprechen ‘mówić’, sprichi ‘mówi’ sprach ‘mówił’, gesprochen ‘powiedziany’, a nawet pięciu fonemów: niem. hel-fen ‘pomagać’, hilft ‘pomaga’, half ‘pomógł’, hulfe ‘pomógłby’, geholfen (imiesłów drugi).

Maksymalny rozwój wymiana głoskowa osiągnęła w językach semickich. Podwojenie spółgłoski (inaczej: geminacja) często jest tu ■wykorzystywane dla przekazania intensywności czynności: arabskie kasara ‘on zniszczył’, kassara ‘on rozbił doszczętnie’; daraba ‘on uderzył’, darraba ‘on uderzył z wielką siłą’. W językach semickich fleksja wewnętrzna jest niezwykle regularna. Altemacja samogłoskowa w rdzeniu odbywa się według ściśle określonych modeli, niezależnie od spółgłosek. Właściwie rdzeń w językach semickich zwykle sprowadza się do samych spółgłosek (zazwyczaj składa się on z trzech spółgłosek): rhm ‘być miłosiernym’, qtl ‘zabijać’, ktb ‘pisać’, mik ‘cesarz, władca’, bhr ‘morze’ itp. Rola samogłosek polega na tym, żeby (na równi z afiksami lub samodzielnie) przekazywać znaczenia gramatyczne. W języku arabskim fleksja wewnętrzna w wielu wypadkach jest jedynym środkiem rozróżnienia form liczby pojedynczej i mnogiej. Jak powiedziano wcześniej (podrozdział 3.2.), fleksja wewnętrzna w językach semickich jest jedynym środkiem zarówno odmiany, jak i tworzenia czasowników. W innych językach geminacja może pełnić funkcję semantyczną por. poi. czy i czczy ‘pusty, głodny’.

3.3.3. Akcent

Jednym ze sposobów wyrażenia znaczeń gramatycznych jest akcent. Terminem tym określamy uwydatnienie sylaby w wypowiedzeniu za pomocą środków fonicznych: siły, wysokości tonu lub iloczasu, bądź też za pomocą kombinacji tych czynników (tak rozumiany akcent odnosi się zazwyczaj do zjawiska akcentu wyrazowego).

W językach świata realizowane są w zasadzie dwa sposoby wyróżnienia sylaby: przy pomocy większej energii artykulacyjnej (tj. dynamiczne, siłowe) i wyróżnienie oparte na różnicach tonu. Akcent rosyjski może być określony jako kwantytatywno-dynamicz-ny: sylaba akcentowana różni się od nieakcentowanej przede wszystkim długością a następnie - większą intensywnością.

Rolę akcentu jako jednego ze sposobów wyrażania znaczeń gramatycznych obserwujemy w języku rosyjskim m.in. przy wyrażaniu znaczenia aspektu (dokonanego i niedokonanego) w czasownikach: cpe3amb ‘ściąć’ - cpe3amb ‘ścinać’, ebicunamb ‘wysypać’ - ebicbinamb ‘wysypywać’, etwocumb ‘donosić, wynosić (w łonie); ukształto-

109