Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

przykład drzewo - formę stanowi brzmienie (forma dźwiękowa) tego wyrazu (albo jego zapis - forma graficzna), a treścią jest znaczenie ‘każda roślina wieloletnia dużych rozmiarów o wyraźnie wykształconym pniu, który w pewnej wysokości nad ziemią rozgałęzia się w koronę’ (czy ros. co.noeeii ‘6ypo-cepaa nraHtca H3 OTpaąa Bopo6bHHbix, OTJiHHatomaacji KpacttBbiM nemeni’).

Jeżeli używamy języka w mowie, to znaki językowe mają formę dźwiękową, a jeżeli w piśmie - formę graficzną. Znaki języka mówionego docierają do nas za pośrednictwem słuchu, natomiast języka pisanego - za pośrednictwem wzroku. Z tych dwóch możliwych form znaku językowego forma dźwiękowa jest forma podstawową i ważniejszą. To znaczy, że język może istnieć tylko w mowie, a zapisywanie go jest sprawą wtórną. Język polski (i nie tylko język polski) istniał przecież najpierw tylko w formie mówionej i dopiero w średniowieczu podjęto pierwsze próby zapisywania go. Do dziś na świecie w pewnych wspólnotach są używane języki, które nigdy i przez nikogo nie zostały zapisane. Po roku 1917 np. w byłym ZSRR ok. 50 wcześniej nie zapisanych języków, m.in. abazyński, awarski, inguski (inguszycki), mansyjski (mansi, wogulski), po raz pierwszy otrzymały swój wariant pisany - zostały dla nich opracowane alfabety, zasady ortograficzne, przygotowano systemy terminologiczne itd. Znaki językowe stanowią podzbiór znaków w ogóle. Twórca strukturalizmu F. de Saussure podkreślał dwoistość znaku językowego. Według niego na płaszczyźnie systemu językowego znak językowy na charakter abstrakcyjny i przedstawia się jako dwoisty byt polegający na ścisłym związku funkcjonalnym pomiędzy określonym przedstawieniem dźwiękowym (wtórnie też graficznym) a określonym pojęciem. Pierwsze stanowi stronę znaczącą (signifiant), formalną znaku, drugie - jego stronę oznaczaną (sigrtifie), pojęciową. Związek między jednym a drugim ma charakter konwencjonalny.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. W systemie semiotyki Ch. S. Peirce'a [Charles S. Peirce (1839-1914) - filozof, logik, semiotyk amerykański; stworzy! samodzielnie oryginalny system filozo-ticzno-semiotyczny] znaki dzielą się na ikony, oznaki (indeksy) i symbole. Podział ten jest oparty na rodzaju stosunku, jaki zachodzi między znakiem a rzeczywistością pozajęzykowa. Ikony to takie znaki, które wykazują jakieś podobieństwo do rzeczywistości pozajęzykowej. Typowym przykładem ikon są portrety. Oznaki natomiast pozostają w stosunku styczności do rzeczywistości, np. dym jest oznaką ognia. Wreszcie symbol to taki znak, który w przeciwieństwie do poprzednich typów reprezentuje przedmiot na mocy konwencji. Wszystkie znaki językowe są według Pierce’a symbolami. Dziś podkreśla się jednak także pewne ikoniczne aspekty w niektórych znakach językowych. Nie jest to klasyfikacja, ale raczej charakterystyka znaków, ponieważ znak ikoniczny może być wskaźnikiem, a znaki ikoniczne i wskaźniki mogą się przekształcać w symbole. Symbole „rosną”. Raz ukształtowany symbol rozpowszechnia się wśród ludzi, których doświadczenia powodują przyrost znaczenia symbolu. Tylko z symboli powstają nowe symbole. Zob. też KPJ 2001: 16-20. Koncepcje Peirce’a niewątpliwie oddziaływały na kształtowanie się współczesnej teorii znaku, zwłaszcza na sformułowanie trójkąta Ogdena-Richardsa, inspirowały Ch. Morrisa, twórcę pragmatyki językoznawczej, i są do dziś inspirujące.

2. Tzw. trójkąt Ogdena-Richardsa to klasyczny trójkąt oznaczania - trójkąt semiotyczny. Model ten zakłada istnienie bezpośredniego (choć umownego) związku między A (formą) a B (pojęciem, znaczeniem) oraz między B (pojęciem, znaczeniem) i C (elementem świata pojęciowego i świata doświadczanego). Związek między A (formą) a C (elementem świata pojęciowego i świata doświadczanego) nie jest natomiast bezpośredni, co symbolizuje przerywana linia biegnąca od A do C. Model ten jest przedstawiony w postaci trójkąta, którego podstawę stanowi przerywana linia A - C, a wierzchołek - punkt B (połączony ciągłymi liniami z A i z C). Charles Morris - amerykański filozof języka, semiotyk; akcentował szczególną rolę pragmatyki, określał bowiem znaczenie znaków przez ich funkcjonowanie jako organizatorów działania użytkowników języka; jest uważany za jednego z prekursorów socjolingwistyki.

Każda komunikacja (fakt porozumiewania się ludzi za pomocą znaków językowych) wymaga znaków i kodów. Kody to systemy, wewnątrz których znajdują się uporządkowane zbiory elementów i zależności pomiędzy tymi elementami. Język również jest uporządkowany wewnętrznie. Biorąc pod uwagę wewnętrzną budowę, tj. składniki oraz zachodzące pomiędzy nimi relacje, określa się język jako system znaków, zwany także kodem. Z uwagi na fakt, że język jest rezultatem wielowiekowego procesu, w dużym stopniu niekontrolowanego, tworzy on tzw. kod naturalny, w przeciwieństwie do innych systemów, powstałych na drodze społecznej umowy, zwanych kodami sztucznymi.

Język zatem jako narzędzie naszego porozumiewania się jest systemem znaków. Czym różni się system od zbioru? Mamy np. znaki 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Stanowią one uporządkowany wprawdzie, ale jednak zbiór dziesięciu cyfr. Jednak nie jest to jeszcze system. Aby przekształcić ten zbiór cyfr w kod zdolny do wyrażania każdej liczby, musimy ustanowić związki między poszczególnymi jednostkami, reguły ich użycia. System bowiem to układ uporządkowany według określonych zasad. Zasady te wyznacza funkcja, czyli zadanie do spełnienia. Gdy chcemy np. wyrazić wielkość sto dwadzieścia trzy, przedstawiamy ją w postaci ciągu cyfr 123, w którym jedynka pełni funkcję oznaczania setek, dwójka - dziesiątek, a trójka - jednostek. Ogół relacji istniejących między elementami stanowi strukturę systemu.

Podobnie jest w języku. Zacznijmy od jednostek. Jakie elementy językowe są owymi jednostkami, między którymi zachodzą określone relacje? Sprawa jest dosyć złożona, ponieważ język stanowi system składający się z kilku poziomów, z których każdy ma właściwą sobie strukturę.

Na pierwszym miejscu znajdują się fonemy, najprostsze elementy obarczone funkcją różnicowania znaczeń. Fonemy nie są znakami, ponieważ nie mają swego znaczenia, lecz ich obecność w jednostce wyższego rzędu decyduje o znaczeniu. Porównując np. szeregi l-i-s-, l-a-s, l-o-s przekonamy się, że wymiana środkowego fonemu spowoduje zmianę treści wyrazu. Jednostek podsystemu fonologicznego jest w języku polskim około czterdziestu (szczegółowo o poszczególnych podsystemach języka powiemy w odpowiednim miejscu). Na wyższych poziomach języka funkcjonują morfemy, najmniejsze cząstki znaczące, i coraz bardziej złożone jednostki: wyrazy oraz zdania. Ich wspólną, podstawową rolą jest informowanie o treści danej formy językowej. Treść ta może być mniej lub bardziej złożona. Z wyodrębnieniem wyrazów i zdań nie mamy jako użytkownicy języka problemów. Wskazanie morfemu wymaga wniknięcia w wewnętrzna strukturę wyrazu. Gdy chcemy np. powiedzieć „myślę”, układamy ten wyraz z dwóch elementów: rdzeń myśl- odsyła do istoty czynności polegającej na używaniu umysłu, a końcówka -ę, przekazująca informację o osobie (pierwsza osoba) i liczbie (liczba pojedyncza), zwraca uwagę na funkcję całego wyrazu w zdaniu. Ile jest morfe-mów, wyrazów i zdań w systemie polszczyzny nie sposób powiedzieć. Im wyższy poziom języka, tym więcej jednostek.

Ogół jednostek języka tworzy jego słownik (utożsamiany potocznie ze zbiorem wyrazów). Aby mógł być on wykorzystany, muszą istnieć w systemie reguły warunkujące jego użycie, czyli gramatyka. Nie wypada mówić: „Kali zjeść krowa”. Chcąc wyrazić tę samą treść poprawnie, sięgniemy do reguł odmiany oraz składni i zastąpimy formę