Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego&4

kach, o których przypuszcza się, że stanowią genetyczną jedność, zachowało się dostatecznie wiele śladów dawnej wspólnoty. Owe ślady przejawiać się muszą na trzech płaszczyznach:

1.    Wspólna musi być istotna część słownictwa podstawowego, które obejmuje pojęcia związane z elementarnymi składnikami ludzkiego bytowania. Są to najczęściej nazwy części ciała, nazwy prostych narzędzi, zwierząt i roślin, stosunków pokrewieństwa, zaimki osobowe, niektóre liczebniki, czasowniki (np. iść, dawać). Wspólnych rdzeni powinno być przynajmniej kilkadziesiąt.

2.    W zakresie wykładników kategorii gramatycznych. Możliwy do przeprowadzenia powinien być dowód wspólnego pochodzenia wyrazów lub morfemów funkcyjnych obsługujących system gramatyczny. Takimi elementami funkcyjnymi są np. końcówki przypadkowe, końcówki odmiany czasowników, formanty słowotwórcze. Ponieważ" funkcję gramatyczną przyjmują często zaimki wskazujące i przysłówki, wśród wspólnych składników poszukuje się tych właśnie części mowy.

3.    W płaszczyźnie fonetycznej. Elementy wspólne słownictwa i gramatyki dwóch lub kilku różnych języków, by mogły zostać uznane za dowody prehistorycznej wspólnoty, muszą się poddawać opisowi w kategoriach zmian fonetycznych. Zmiany w wymowie rządzą się innymi prawami niż zmiany w pozostałych częściach systemu językowego. Wymowa niektórych głosek ulega osłabieniu lub wzmocnieniu, pojawiają się nowe sposoby wymawiania spółgłosek i samogłosek, zmienia się miejsce akcentu, zmianom ulega intonacja sylab. Wszystkie te procesy są w miarę regularne, jeśli obejmują języki spokrewnione (Nasza 2002: 30-31).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Język polski i turecki różnią się tak znacznie, że nie mogą być spokrewnione. W tureckim nie ma: rodzaju gramatycznego, przyimków, nieregularnych form liczby mnogiej, nieregularnych form odmiany rzeczownika ani czasownika, zaimków względnych, łączących zdania, odpowiednika naszego że, wprowadzającego zdania dopełnieniowe.

2. Prajęzyk - język, który dał początek rodzinie językowej, np. staroindyjski dla współczesnych języków indyjskich, łacina dla języków romańskich, język prasłowiański dla języków słowiańskich, język praindoeuropejski dla języków indoeuropejskich. Niektóre prajęzyki mogą być badane i opisywane bezpośrednio na podstawie zabytków, które się dochowały, np. zabytki języka łacińskiego, staroindyjskiego, staroperskiego, inne są zrekonstruowane na podstawie języków, które się z nich rozwinęły, np. język prasłowiański, praindoeuropejski. Rekonstrukcję prajęzyka przeprowadza się w celu lepszego zrozumienia rozwoju historycznego poszczególnych języków, które się z niego wywodzą. Rozpad prajęzyka odbywa się stopniowo i wolno. Poprzedza go zróżnicowanie prajęzyka na dialekty i dopiero w wyniku zerwania na dłuższy okres kontaktów między użytkownikami niektórych dialektów prajęzyka dialekty takie mogą zacząć się rozwijać w rozbieżnych kierunkach, różnicując się względem siebie coraz bardziej. Po pewnym czasie różnice między dialektami stają się tak znaczne, że właściwiej jest je traktować jako odrębne języki.

Poprawność rekonstrukcji uzależniona jest od dawności zabytków piśmiennictwa. Dla badaczy języków romańskich istotna jest znajomość łaciny. Dla slawistów rolę języka-świadka odgrywa język staro-cerkiewno-słowiański. Badacze przeszłości języ- . ków germańskich sięgają do zabytków gockich itd. Wiele języków pozbawionych jesr jednak świadectw, datowanych na okresy późniejsze niż XDC wiek, kiedy rozbudziło się zainteresowanie językami odległymi kulturowo od starych centrów cywilizacyjnych -i to nie tylko w regionach „egzotycznych”, ale też np. w dziedzinie językoznawstwa uralskiego lub ałtajskiego.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. I. Język staro-cerkiewno-slowiański - najstarszy literacki język Słowian, utworzony w celach misyjnych w IX wieku przez apostołów Cyryla i Metodego na podstawie gwary macedońskiej okolic Sołunia (dzisiejsze Saloniki w Grecji).

2. Język gocki - zachowany w przekładzie Biblii Ulfilasa (Wulfili) z Mezji, który w tym celu utworzył także specjalny alfabet oparty na greckiej majuskule (wielka litera alfabetu) i uzupełniony kilkoma znakami łacińskimi i runicznymi. Język gocki jako najwcześniej zapisany ma duże znaczenie dla studiów nad językami germańskimi i indoeuropejskimi.

Wzorem postępowania w ustalaniu związków genetycznych stały się metody, wypracowane na gruncie indoeuropeistyki. Wynik badań historyczno-porównawczych pozwala się ująć w formie drzewa o kształcie podobnym do drzewa genealogicznego rodu czy rodziny. Na szczycie umieszczony jest wspólny przodek - prajęzyk. Z niego wywodzi się rodzina językowa. Tylko nieliczne rodziny posiadają materialne dokumenty swego praprzodka w postaci utrwalonej na piśmie. Taką wyjątkową sytuację w Europie mają tylko języki romańskie, wywodzące się z tzw. łaciny ludowej, bliskiej „zwyczajnej” łacinie, która jest doskonale znana z wielkiej liczby tekstów.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Rodzina językowa - grupa języków, które powstały w wyniku stopniowej ewolucji jednego języka, zwanego prajęzykiem. Rozróżnia się rodziny językowe jednostopnio-we, wywodzące się bezpośrednio z danego prajęzyka (np. języki romańskie), i kilkustopniowe, w których można wyróżnić kilka pośrednich prajęzyków, czyli takie rodziny językowe składają się z kilku podrodzin (przykładem rodziny kilkustopniowej są języki indoeuropejskie, które obejmująjęzyki indyjskie, irańskie, germańskie, romańskie, słowiańskie, przy czym każda z tych grup stanowi rodzinę językową ze swoim prajęzykiem).

2. Drzewo genealogiczne języków to poglądowa metoda przedstawiania stosunków pokrewieństwa między językami, wprowadzona do językoznawstwa przez A. Schleichera [August Schleicher - niemiecki indoeuropeista i teoretyk języka, także botanik; pierwszy precyzyjnie zdefiniował pojęcia rodziny językowej i pokrewieństwa języków] pod widocznym wpływem nauk biologicznych. Prajęzyk danej rodziny ujmuje ona jako jej pień główny, języki pochodne zaś jako stopniowe odgałęzienia boczne.

Bywają drzewa wielostopniowe. Wielostopniowa jest np. rodzina języków indoeuro-pejskich, która składa się (na coraz niższych piętrach) z mniejszych rodzin, podrodzin, grup i gałęzi. Język polski wraz z kaszubskim, wymarłymi dialektami pomorskimi, także wymarłym językiem połabskim i dialektami Obodiytów należy do gałęzi Iechickiej, grupy zachodnio-słowiańskiej, rodziny (lub wspólnoty) bałto-słowiańskiej, makrorodzi-ny indoeuropejskiej.

W sumie rodzin takich, jak rodzina słowiańska, germańska czy romańska, wyodrębniono ponad 100. Rodzin wyższego rzędu, jak indoeuropejska, jest około 30. Do największych i najlepiej rozpoznanych należą; ałtajska (z tureckimi), uralska (ugrofińskie i samojedzkie), afroazjatycka (semickie i chamickie), niger-kongijska (z rodziną bantu), nilo-saharyjska, khoisan (czyli hotentocko-buszmeńska), chińsko-tybetańska, drawidyj-ska, austronezyjska, australijska. Języki Indian amerykańskich poklasyfikowano w kilkanaście rodzin. Intensywne badania na Nowej Gwinei sprawiają, że ta wyspa może stać się obszarem rekordowym pod względem liczby języków.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. I. Przy ekspansji języka na teiytoria sąsiednie, zajęte dotąd przez inny język, wytwarzają się na tym nowo zajętym obszarze dwie warstwy lingwistyczne: dawniejsza, podbita, czyli substrat lingwistyczny, oraz napływowa, zdobywcza, czyli superstrat Substra! zatem to język ludności pierwotnej (tubylczej) na danym terytorium, na który nawarstwia się język ludności napływowej (w wyniku podboju, kolonizacji, imigracji itp.). W tych warunkach obie warstwy ulegają wzajemnym wpływom, których intensywność zależy od różnych czynników społecznych. Teorią substratu tłumaczy się

265