Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego"4

nazwy, czyli zbiór wszystkich jej desygnatów, tj. przedmiotów, do których ta nazwa się odnosi] i społeczny.

Połączenie wyrazów jest utrwalone pod względem strukturalnym wówczas, gdy wymiana wyrazów składowych tego połączenia na synonimy łub wyrazy należące do tej samej klasy znaczeniowej lub gramatycznej jest ograniczona lub wręcz niemożliwa. Na przykład w zwrocie ktoś goni w piętkę ‘jest niesprawny, postępuje nierozsądnie, głupieje’ żadnego z wyrazów składowych nie można wymienić - niepoprawne byłoby zarówno *goni w piętę, jak i *biegnie w piętkę itp. Jeśli wymiana komponentów jest dopuszczalna, to tylko w obrębie ściśle wyznaczonego zbioru, np. ktoś wyciąga rękę do zgody albo wyciąga dłoń do zgody, ale nie ramię, łapę itd.

Połączenie wyrazów jest utrwalone pod względem denotacyjnym wówczas, gdy jest przyjętą w danym języku nazwą określonej treści, np. ‘miękka masa do mycia zębów (zwykle w tubach)’ - pasta do zębów, ‘miękka masa przekształcana w pianę do golenia’ - krem do golenia, podobnie pasta pomidorowa, ale krem czekoladowy. Połączenie wyrazów może być utrwalone w języku ogólnym i jego znajomość jest warunkiem porozumiewania się w tym języku, np. ktoś wychodzi (wyjdzie) za mąż, ktoś w czymś bierze udział, ale może być znane tylko w niektórych środowiskach społecznych, por. terminy naukowe: matematyczne grupa abelowa [od nazwiska norweskiego matematyka], psychologiczne kompleks Edypa [podświadoma i stłumiona skłonność do matki i strach przed odwetem ojca], botaniczne nasiona pływne, młodzieżowe ktoś czuje bluesa ‘rozumie’, ktoś daje plamę ‘kompromituje się’ (EJO 1999).

Kryteria klasyfikacji frazeologizmów mogą być różne - strukturalno-semantyczne, gramatyczne i funkcjonalno-stylistyczne. W literaturze rosyjskojęzycznej najbardziej rozpowszechniony jest podział frazeologizmów zaproponowany przez W.W. Winogradowa. U podstaw tej klasyfikacji leży kryterium zespolenia semantycznego komponentów związku frazeologicznego. Pozwala to na wyodrębnienie: a) zrostów frazeologicznych ($pa3eoJiorHHecKtie cpamemut), np. coóatcy nen ‘npnoópen Sojibinoił onbiT, HaBbiK, ocHOBaiejibHbie 3HaHHH b HeM-HHÓyab’ (poi. ‘zęby zjadł na czymś’); onepmn zonoey ‘6e3«yMHo, nanponartyio’ (por. poi. ‘bez zastanowienia, bez opamiętania, na złamanie karku, na łeb na szyję’); caomh zonoey ‘oneHb óucTpo’ (w polszczyźnie ‘to samo’); b) jednostek frazeologicznych (<}>pa3eoJiorH<iecK>ie emiHCTBa), np. dneM c ozneM He cucKame ‘oneHb Tpymro Haft™’ (poi. ‘we dnie ze świecą nie znajdziesz’); ucKamb enepauium deub ‘HarreaTbCJt BeptryTb to, nero y*e Her, hto npoiruio’ (poi. ‘szukać dnia wczorajszego’); depotcamb b nepnoM mene ‘cypoBo, oporo oópamaTbca c KeM-jtHÓo, npHTecHas ero’ (poi. ‘niezbyt się o kogoś troszczyć, poniewierać, maltretować kogoś’); c) połączeń frazeologicznych (<jjpa3eojiorHwecKHe coneraHHH), np. deeuHbft naMnmb ‘nnoxaa, cnaóaa naMHTb’ (poi. ‘krótka, dziurawa, kurza pamięć’); zpoóoeoe Monnanue ‘aóco/noTHoe, nonHoe MormaHne’ (poi. ‘grobowe milczenie’); 3aKadbiHHbiu dpyz ‘caMbiił 6jih3khh ztpyr’ (poi. ‘przyjaciel od serca’).

N.M. Szanskij wyróżnia dodatkowo tzw. wyrażenia frazeologiczne (związki stereotypowe) [(JipaseonornuecKHe BbipaMceHHH]. Są to stałe pod względem struktury i użycia zwroty frazeologiczne, które jednak nie tylko mogą być podzielne semantycznie, lecz w całości składają się z wyrazów o łączliwości swobodnej, np. nenoeetc e (pymnttpe ‘oco6o ocTopoHCHbiił, CBepx npertycMOTpHTejibHbiił’ (poi. ‘człowiek zamknięty we własnej skorupie’); ompuąamenbHaa ee.iumwa 'młioctohiuiim, ne 3acjiy>KiiBatomuM flOBepHa’; nocne domcdmKa e nemeepe ‘HeH3BecTHO Korna’ (poi. ‘czekaj tatka latka, na święty nigdy ); Jltoóeu ece €03pacmbi noKopnbt; Bo.ikog oonmbcn — e nec tte xoóumb\ onmoM u e po3Huąy; ecepbe3 u uadomo.

W polskich opracowaniach przyjmuje się zazwyczaj podział frazeologizmów zc względu na różnice w ich budowie formalnej. Na tej podstawie wyróżnia się: a) frazy -połączenia mające postać zdania: Głowa (mi) pęka; Szafa gra!; Dłużej kłasztora niżli przeora; Wyszło szydło z worka; Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść; b) zwroty -wyrażenia o postaci grupy czasownikowej: dolewać oliwy do ognia, zbijać bąki, dać się we znaki; mieć duszę na ramieniu ‘bać się’; robić z gęby cholewę ‘nie dotrzymywać danego słowa’; c) wyrażenia - połączenia wielowyrazowe o postaci grupy imiennej: biały kruk, słomiana wdowa, papierek lakmusowy ‘sprawdzian, kryterium’, krecia robota ‘działania skryte, podstępne’, wyrażenia przymiotnikowego: w gorącej wodzie kąpany, nie w ciemię bity ‘niegłupi, sprytny, obrotny’.

Biorąc pod uwagę stopień zespolenia wyrazów, wyróżnia się związki luźne, stałe i łączliwe. Związki łączliwe to takie połączenia wyrazów, w których dopuszczalna jest wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie grupy wyrazów, zwykle synonimicz-nych, np. wziąć się w garść albo wziąć się w ryzy, karby. Charakterystyczne jest to, że w związkach łączliwych zwykle jeden z członów zachowuje swoje znaczenie podstawowe, podczas gdy pozostałe człony występują w nietypowej dla nich funkcji, np. użyte są przenośnie, por. końskie zdrowie ‘bardzo dobre zdrowie’. Związki łączliwe nazywane są też połączeniami frazeologicznymi albo frazemami.

Związki stałe to utarte połączenia wyrazów, których nie można modyfikować, nie można wymieniać członów. Ich znaczenia nie da się wyprowadzić ze znaczenia wyrazów tworzących ten związek, np. drzeć koty znaczy ‘żyć w niezgodzie, kłócić się’, a znaczenie to nie wynika z wyrazów drzeć i koty. Takie związki frazeologiczne nazywane są idiomami. Idiom to dwu- lub kilkuwyrazowy frazeologizm właściwy tylko danemu językowi, nie dający się przetłumaczyć dosłownie na inny język, ponieważ znaczenia całości nie można wyprowadzić ze znaczenia poszczególnych wyrazów składowych (np. spiec raka, ang. hot dog dosłownie ‘gorący pies’) albo dlatego, że zawiera on w swym składzie wyrazy nie występujące nigdzie samodzielnie (np. zbić z pantałyku, chodzić po omacku). Jest to zatem ustalony i charakterystyczny dla danego języka zwrot mowy, wyrażenie. Na skutek przesunięć semantycznych znaczenie całości nie jest tu sumą znaczeń części składowych.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Jak powiedzieliśmy wcześniej, łączliwość to stosunek zachodzący między składnikami związku frazeologicznego. Jej stopień bywa różny. Niektóre związki frazeologiczne mają charakter stały. Znaczy to, te ich poszczególnych członów nie da się zastąpić innymi. Nie ma np. srebrnej rączki, złotej nóżki, białego kura czy czerwonego koguta jako określeń o swoistym znaczeniu. Funkcjonuje określenie człowieka-lekkoducha - niebieski ptak, ale nie istnieje np. wyrażenie zielony ptak; optymista patrzy przez różowe okulary, a nie kolorowe okulary. W drugim typie związków frazeologicznych, mianowicie łączliwych, ich człony mogą tworzyć struktury o swoistym znaczeniu z kilkoma rozmaitymi składnikami. Możemy się np. cieszyć, zdrowiem, szacunkiem, uznaniem, popularnością, sympatią, ale nie: lekceważeniem, gniewem, głupotą. Można sobie napytać biedy, choroby, kłopotu, strachu, ale nie: sukcesu, powodzenia, radości. Obu typom przeciwstawia się luźność stosunku między wyra-zami, które można dowolnie grupować i kojarzyć, np. iść szybko, samotnie, w towarzystwie, do domu, do pracy, do przyjaciół, pod górą itd.

15 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa... 225