Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

W nowszych czasach rozważania o pochodzeniu języka koncentrują się przede wszystkim wokół problemu ukształtowania dźwiękowej strony języka, co stanowi punkt wyjścia do onomatopeicznej teorii mowy. Jest to teoria zakładająca naturalny związek nazw ze zjawiskami przez nie oznaczanymi. W odniesieniu do genezy języka teoria ta przyjmuje, że powstał on drogą naśladowania zjawisk świata zewnętrznego za pomocą dźwięków mowy.

Korzenie teorii onomatopeicznej (zwanej inaczej teorią bau-wau) sięgają stoicyzmu [stoicyzm - doktryna, zwłaszcza etyczna, starożytnej szkoły stoików - IV wiek p.n.e. -III wiek n.e., założonej przez Zenona z Kition, głosząca w filozofii przyrody materializm, w etyce - życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności, rozwijająca logikę zdań]. Rozwinięto ją w XIX wieku. Istota tej teorii polega na tym, że wyrazy powstały z dążenia człowieka do naśladowania dźwięków otaczającego go świata - szumu wiatru, odgłosów ptactwa i zwierząt itd. Wyrazy dźwiękonaśladowcze (onomatopeje - stąd nazwa teorii) występują w każdym języku, przy czym chodzi nie tylko o bezpośrednie naśladowanie odgłosów przyrody, ale także o naśladowanie zjawisk świata zewnętrznego środkami języka o charakterze relacyjnym (por. np. wyrazy dyndać czy zygzak, które swoją budową imitują mchy rytmiczne). Podstawą wyrazów dźwiękonaśladowczych są jednak wyrazy typu poi. bzz, kwa-kwa, ku-ku, miau, miau!, ćwir, ćwir! dzyń, dzyń! (a także derywatów od nich, tzn. wyrazów pochodnych typu bzykać, kwakać, kukać, miauczeć, ćwierkać itd.), ros. xy-Ky, Kpa-Kpa, zae-zae, xpio-xpio, MSiy-MHy, mn-xan, Ó3UHb--Ó3UHb (i derywatów od nich typu KyKoeamb, tcpsucamb, zaeKamb, xpioKamb, Mayxamb, Kanamb) czy białoruskich ki-zix - Ki-ziKatjb, Kyp-uay - KypHHyKaifb, myn-myn-myn -mynatfb, za-za-za - zazamai/b. Onomatopeje przekazują odgłosy świata zewnętrznego tylko w sposób przybliżony, przy czym w różnych językach naśladowanie przy pomocy dźwięków przedmiotu, zjawiska lub istoty żywej zazwyczaj odbywa się w różny sposób (zob. możliwości przekazywania piania koguta w różnych językach w podrozdziale 1.3.).

Jak powiedzieliśmy, w odniesieniu do pochodzenia języka teoria ta przyjmuje, że powstał on przez naśladowanie świata zewnętrznego za potpocą dźwięków mowy. W trakcie rozwoju języka związek ten w znacznej większości wyrazów uległ zatarciu i przestał być przez użytkowników języka bezpośrednio odczuwany, jednakże jako rezultat takiej genezy znak językowy w świadomości mówiących tworzy nierozerwalną całość z rzeczą przez ten znak oznaczaną.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Pierwsza koncepcja onomatopeicznej teorii mowy wiąże się z Heraklitem z Efezu. Platon i Epikur zajmowali stanowisko bardziej kompromisowe, dostrzegając w języku zarówno elementy onomatopeiczne, jak też konwencjonalne. Idea ta jest realizowana współcześnie w postaci twierdzenia o konwencjonalnym charakterze języka i naturalnych elementach w języku. Konwencjonalny charakter języka polega na tym, że jest on systemem znaków opartym na pewnego rodzaju implicytnej (implicite - domyślnie, w sposób uwikłany) umowie społecznej. Między znakiem a pojęciem przez ten znak oznaczanym nie ma związku naturalnego. W języku występują też elementy naturalne, w których między kształtem fonicznym a treścią zachodzi związek przyczynowy. Można wyróżnić dwa rodzaje takich elementów: w jednych kształt foniczny pozostaje w stosunku naśladownictwa do fragmentów rzeczywistości, do których te elementy się odnoszą (np. wyrazy typu meczeć, gęgać, gdakać, naśladujące głosy wydawane przez odnośne zwierzęta), inne są wymawiane w ten sposób, że ruchy artykula-cyjne narządów mowy pozostają w związku z jakimiś czynnościami fizjologicznymi człowieka (np. w ścisłym związku z ruchami ssącymi warg pozostaje w wielu językach wyraz zdrobniały na oznaczenie

matki, por. poi. mama, ang. mammy czy fińskie mamma). Należy podkreślić, że w obu typach tylko punkt wyjścia jest naturalny, natomiast ostateczna forma takich elementów jest skonwencjonalizowana. Czysto naturalne elementy wydawane przez narządy mowne człowieka, takie jak krzyki, jęki, śmiech i inne dźwięki nieartykułowane, nie są elementami konwencjonalizowanymi i wobec tego nie stanowią przedmiotu badań lingwistycznych (EJO 1999).

Kolejną teorią na temat pochodzenia języka jest tzw. teoria interjekcyjna, zwana też teorią puh-puh (interiekcja - wykrzyknik jako część mowy). Początki tej teorii sięgają czasów Epikura i jego zwolenników - przeciwników stoicyzmu. [Epikur - grecki filozof-materialista, który stworzył naukę głoszącą zasadę rozumnego dążenia do szczęścia]. W bardziej rozwiniętych wariantach teoria interjekcyjna (można byłoby ją też określić jako wykrzyknikową) przewija się przez naukę o języku do czasów współczesnych. Jej istota polega na tym, że wyraz powstał jako wyrażenie stanów duchowych człowieka. Epikurejczycy uważali, że mowa ludzka w trakcie swego kształtowania się przeszła pewien etap wstępny, fizjologiczny - etap okrzyków emocjonalnych, które były powiązane z wrażeniami wywoływanymi otaczającymi przedmiotami stając się ich oznaczeniem. Pierwotni ludzie te instynktowne okrzyki przekształcili w dźwięki naturalne - wykrzykniki towarzyszące emocjom, z czego jakoby wywodzą się wszystkie pozostałe wyrazy.

Początkowo wykrzykniki występowały w charakterze oznaczenia przejawów emocji i woli człowieka typu poi. och, oj, ach, hej, pst, pfe, hop, ros. ax, ox, ou, yx, 6pp, cm, mbrfiy czy białoruskich mm, uuu, y<p, <py, <p3, zsu. Z nich w następnej kolejności powstały wyrazy pochodne typu ros. axamb, oxamb, yxamb, ouKamb czy białoruskich MbiKatjb, uibiKamb, ytpKaijb, <pymmb. Później wyrazy zaczęły rozwijać się z dźwięków o charakterze wykrzykników na zasadzie reguł słowotwórczych. Przy tym związek między brzmieniem wyrazu a stanem emocjonalnym człowieka był odbierany jako związek tylko pośredni. Wyrazy zaczęły wyrażać nie tylko przejawy emocji i woli człowieka, lecz także inne wrażenia, które były spowodowane w duszy człowieka przez otaczający go świat.

W XVIII wieku interjekcyjną (wykrzyknikową) teorię pochodzenia języka rozwinął Johann Herder [niemiecki pisarz, filozof historii; głosił historyzm, ewolucjonistyczną koncepcję świata], W historii językoznawstwa otrzymała ona nazwę teorii refleksji. Pierwsze stadium powstania języka Herder rozpatruje w tradycyjnym dla teorii interjek-cyjnej kluczu - język to naturalne okrzyki duszy, przejaw instynktów. Takie okrzyki powodują u innych istot o podobnej duszy wrażenia współczucia. Dlatego też język ludzi pierwotnych - to język ważeń (odczuć). Prawdziwy język ludzki jeszcze bardzo daleko od niego odbiega. Dzięki rozumowi człowiek może obserwować samego siebie, analizować swój świat wewnętrzny. Zdolność człowieka do refleksji zrodziła początkowo wewnętrzny, a następnie zewnętrzny język ludzki.

W XIX wieku nastąpił dalszy rozwój teorii wykrzyknikowej pod nazwą teorii onomatopoetyckiej - głównie w pracach niemieckiego psychologa i językoznawcy Hey-manna Steinthala. Uważał on, że formowanie się języka następowało żywiołowo, równolegle z rozwojem człowieka i jego świadomości. Początkowo wyrazy powstawały podczas zabawy, rozrywki lub odpoczynku ludzi pierwotnych. W jednej z takich sytuacji ktoś wymawiał kompleks dźwięków, który był wcześniej wykorzystywany jako sygnał do wspólnych działań, np. w trakcie polowania. Ten kompleks dźwięków pozostali