Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

morfemu (i wyrazu); w takich wypadkach fonem zwykle pełni funkcję delimitacyjną. Funkcja ta polega na tym, że pewne cechy dźwięków sygnalizują granice między mor-femami czy wyrazami [łac. limitatio ‘określenie, oznaczenie (granic)’]. A zatem fonem /r)/ sygnalizuje nieobecność przed nim granicy morfemu bądź wyrazu (tzw. negatywny sygnał delimitacyjny). Podobną funkcję pełni często nie cały fonem, lecz jego allofony. Na przykład w języku japońskim allofon /g/ jest możliwy wyłącznie w nagłosie wskazując tym samym na granicę wyrazu (tzw. pozytywny sygnał delimitacyjny), a w innych pozycjach fonem /g/ jest realizowany w postaci allofonu /t]/.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. O tym, że nie każda różnica dźwiękowa w danym języku jest re-lewantna (istotna, pełniąca określone funkcje w komunikacji językowej) z fonologicznego punktu widzenia świadczy również następujący przykład. W języku rosyjskim można usłyszeć różną wymowę wyrazów typu zopod, zy.wmb, zpyóbtu itp. Jeden ze sposobów wymowy (literacki) dopuszcza w nagłosie tych wyrazów wybuchową głoskę Igi, inny - szczelinową lyl. Powyższe zróżnicowanie może co najwyżej powiedzieć coś o samym mówiącym (np. o miejscu, gdzie spędził dzieciństwo), ale nie jest istotne dla rozróżnienia wyrazów. A zatem dźwięków tych w języku rosyjskim nie należy traktować jako odrębnych fonemów. Są nimi jednak np. w języku gruzińskim, gdzie różnica między Ig/ i lyl może być fonologiczna: gogi 'BepmoK - werszek, stara rosyjska miara długości = 4,4 cm' i yogi "KjibiK - kieł’ (Szajkiewicz 1995: 41). Por. też ukraińskie rpamu ‘kraty’ i zpamu ‘grać’ (odpowiednio /g/ i lyl).

A zatem fonem to najmniejszy element płaszczyzny fonologicznej systemu językowego. Jest wyobrażonym, pomyślanym modelem dźwięku, składającym się z kilku (wiązki, zbioru) istotnych cech. Jest tworem abstrakcyjnym, w odróżnieniu od głoski, która jest dźwiękiem rzeczywistym, poznawalnym doświadczalnie, niezależnie od języka, w którym ta głoska została wypowiedziana. Na przykład cechami istotnymi spółgłoski p są: bezdźwięczność, ustność, twardość, zwartość, wargowość. Wymienienie tych cech jest definicją głoski p, jednak nie jakiejś konkretnej, wymówionej i usłyszanej, ale spółgłoski p w ogóle, spółgłoski abstrakcyjnej, pomyślanej. Zespół cech istotnych składa się na pojęcie tej głoski i stanowi jej idealny model, jej wzorzec. Taki abstrakcyjny model to właśnie fonem.

2.3. Pojęcie systemu fonologicznego

Fonemy różnią się między sobą zarówno cechami artykulacyjnymi i akustycznymi, jak i funkcją w procesie mówienia. Różnice między fonemami nazywa się opozycjami fonologicznymi. Opozycja fonologiczna, jak powiedziano, jest to taka różnica fonetyczna, z którą w danym języku związana jest różnica znaczenia. Na przykład między formami stuu i kot, las i nos, dam i sam, dam i tam istnieje opozycja fonologiczna, brak jej natomiast np. między luk i uuk (różnicy fonetycznej nie towarzyszy tu różnica znaczenia). Występujące między wyrażeniami opozycje fonologiczne mogą być bardziej (kot -stuu) lub mniej (dam - sam) skomplikowane: w pierwszym wypadku obie formy są całkowicie różne, w drugim zachodzi między nimi częściowe podobieństwo. U podstaw opozycji dam - sam leżą różnice fonetyczne między nagłosowymi spółgłoskami: zwar-to-wybuchową dźwięczną d i szczelinową bezdźwięczną s. Porównanie z parą dam -tam (opozycja: dźwięczna - bezdźwięczna) i tam - sam (opozycja: zwarta - szczelinowa) ukazuje złożony charakter opozycji fonologicznej istniejącej między dam i sam (1. opozycja: dźwięczna - bezdźwięczna, 2. opozycja: zwarta - szczelinowa). Opozycja

fonologiczna nie dająca się sprowadzić do kombinacji jakichś prostszych opozycji jest opozycją elementarną (prostą); podstawą takiej opozycji jest jakaś fonologiczna cecha dystynktywna; np. cecha dystynktywna dźwięczności jest podstawą opozycji fonologicznej; spółgłoska dźwięczna - spółgłoska bezdźwięczna (EJP 1999).

Opozycje fonologiczne (dystynktywne), których zasady stworzone zostały przez Mikołaja Trubieckiego, a rozwinięte później w teorii tzw. binaryzmu Romana Jakobso-na, można sklasyfikować według trzech kryteriów, tzn. uwzględniając; 1. kryterium A - stosunek do podstawy porównania (całego systemu opozycji); 2. kryterium B - stosunek wzajemny między członami opozycji; 3. kryterium C - zasięg funkcji dystynk-tywnej.

Kryterium A pozwala dzielić opozycje na jedno- i wielowymiarowe oraz proporcjonalne i izolowane. Podstawą podziału na opozycje jedno- i wielowymiarowe są cechy wspólne członów opozycji. Opozycje jednowymiarowe charakteryzują się tym, że zespół cech wspólnych jest właściwy tylko danej opozycji, np. cechami wspólnymi pary /d/ ; /t/ są zwartość i przedniojęzykowość, jako zespół przynależny wyłącznie głoskom Idl i N (poza nimi nie ma innej głoski zwartej przedniojęzykowej). W opozycji wielowymiarowej z kolei zespół cech wspólnych jednej opozycji dźwiękowej właściwy jest także innym opozycjom, np. parę Pol: /d/ ([bar] : [dar]) określa zespól cech: zwartość i dźwięczność, charakterystyczny też dla opozycji: /d/ : /g/ ([dama] : [gama]) oraz Igi : Pol ([gas] ‘gaz’ : [bas]).

Cechy różniące członów opozycji pozwalają natomiast wyodrębnić opozycje proporcjonalne i izolowane. Opozycje nazywamy proporcjonalnymi wtedy, gdy stosunek między członami danej opozycji jest taki sam jak stosunek między członami innej opozycji. Układają się one zgodnie ze schematem proporcji, np.: /p/: Pot = !xl: /d/ = Pd: /g/ = Isl: Izl itd. Opozycję tę ilustrują pary wyrazów: [par] : [bar], [tom] : [dom], [koń] : [goń], [kosa] : [koza] itd. Cecha bezdźwięczności (wymieniona na pierwszym miejscu w każdej parze) znajduje się w opozycji do cechy dźwięczności wymienionej na drugim miejscu w każdej parze fonemów.

W opozycji izolowanej różnica między jej członami jest wyjątkowa dla danego języka. W polskim systemie dźwiękowym izolowana (nie powtarzająca się w żadnej innej parze) jest np. opozycja /r/ : 11/ ze względu na zespół cech: drżącość : boczność ([rata] ; [lata], [rok] : [lok], [rak] : [lak], [ren] : [len] itd). Żadnej innej pary głosek nie różni fakt, że jeden z członów opozycji posiada cechę drżącości, a drugi - cechę boczności (w języku polskim nie ma w ogóle innego fonemu drżącego niż Irl i innego bocznego niż IV (Ostaszewska i in. 2000: 106-107).

Kryterium B wyznacza trzy typy opozycji: prywatywne, równorzędne (ekwipolentne) i stopniowe (gradualne, stopniujące).

W opozycjach prywatywnych jeden z członów charakteryzuje się obecnością cechy, której nie posiada człon drugi. Wyróżnia się w tej opozycji człon nacechowany i człon nienacechowany. Inaczej mówiąc: w opozycji prywatywnej człon nacechowany ma wszystkie cechy dystynktywne fonemu będącego członem nienacechowanym tej opozycji plus jakąś dodatkową cechę dystynktywną (np. Igi = Pd + dźwięczność - [stoku] : [stogu]).

6 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa...