Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego!2

Znaczenie słowotwórcze (inaczej: strukturalne) wyrazu to część znaczenia wyrazu podzielnego słowotwórczo, która jest bezpośrednio wyprowadzalna z budowy słowotwórczej wyrazu (wyrazy niemotywowane, niepodzielne słowotwórczo są oczywiście pozbawione znaczenia słowotwórczego). Na przykład znaczeniem słowotwórczym wyrazu pisarz jest ‘człowiek, który pisze (coś)’, kierowca i kierownik mają takie samo znaczenie słowotwórcze: ‘człowiek, który kieruje (czymś)’; podobnie w wypadku wyrazów parowiec i parówka, mających znaczenie słowotwórcze ‘przedmiot związany z parą’. Znaczenie słowotwórcze wyrazu należy odróżnić od jego znaczenia leksykalnego. Na przykład znaczenie leksykalne przytoczonych wyrazów można opisać jako: pisarz ‘literat, człowiek zajmujący się zawodowo pisarstwem’, kierownik ‘osoba kierująca jakąś instytucją’, kierowca ‘szofer’, parowiec ‘statek o napędzie parowym’, parówka ‘gatunek kiełbasy’. We wszystkich tych wypadkach przejście od znaczenia słowotwórczego do jego znaczenia leksykalnego polega na zwężeniu zakresu, na uściśleniu, skonkretyzowaniu znaczenia słowotwórczego: wyraz leksem jako realna jednostka słownikowa funkcjonuje jako określenie jednej (ewentualnie kilku) z możliwych podklas pojęć mieszczących się w znaczeniu słowotwórczym wyrazu (zob. też wyżej podrozdział 4.4.2.).

Znaczenie słowotwórcze zatem jest to nowe znaczenie, które powstaje w derywacie wskutek połączenia się podstawy słowotwórczej z formantem; jest to rezultat działania formantu na podstawę słowotwórczą oraz jej znaczenie leksykalne i gramatyczne.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Z poszerzeniem onomazjologicznego podejścia do zjawisk słowotwórstwa znaczenia słowotwórcze zaczęto rozpatrywać jako złożone zjawiska strukturalne, które wyrażają szczególny typ relacji między podstawą onomazjologiczną określonego wyrazu i jego cechą ono-mazjologiczną. Na przykład w wyrazie pochodnym wichrzycieI baza -ciel formuje znaczenie ‘ten, kto’, a cecha przypisywana jest bazie predykatem wichrzyć.

Gniazdo słowotwórcze (nazywane też rodziną wyrazów) to grupa leksemów, między którymi zachodzi stosunek motywacji (bezpośredniej, pośredniej lub wzajemnej). Gniazdo słowotwórcze najczęściej zbudowane jest na podstawie jakiegoś pojedynczego Ieksemu, który pośrednio lub bezpośrednio motywuje wszystkie pozostałe leksemy należące do tego gniazda. Na przykład rzeczownik szkło stanowi ośrodek gniazda słowotwórczego, do którego należą wyrazy: szkiełko, szkliwo, szklarz, szkłarstwo, szklarski, szklarnia, szklisty, szklistość, szklany, szklaneczka, szklić, oszklić, przeszklić, zaszklić. Między wszystkimi wyrazami należącymi do jednego gniazda słowotwórczego istnieje sieć hierarchicznie uporządkowanych związków słowotwórczych. Jądro gniazda słowotwórczego stanowią formacje pierwszego stopnia, bezpośrednio motywowane przez wyraz niemotywowany stanowiący ośrodek danego gniazda {szkiełko, szkliwo, szklarz, szklarnia, szklisty, szklany, szklić). Wyrazy bezpośrednio motywowane przez formacje I stopnia (np. szklarniany, szklarski, szkłarstwo-, szklistość; szklanka; oszklić, przeszklić, zaszklić) są formacjami II stopnia. Gniazdo słowotwórcze może również zawierać formacje III stopnia (i wyższych), np. szklaneczka jest formacją III stopnia. Między wszystkimi formacjami III stopnia (i wyższych) a wyrazem-ośrodkiem danego gniazda słowotwórczego zachodzi stosunek motywacji pośredniej (np. rzeczownik szklaneczka jest pośrednio motywowany przez szkło). Między wszystkimi formacjami tego samego stopnia istnieje stosunek motywacji wzajemnej, szczególnie ścisłej w wypadku wyrazów bezpośrednio motywowanych przez ten sam wyraz (np. między czasownikami oszklić, przeszklić, zaszklić, bezpośrednio motywowanymi przez czasownik szklić) [EJP 1999], Gniazdo słowotwórcze to inaczej grupa wyrazów wywodzących się z jednego wyrazu rdzennego (rdzenia). Rdzeń jest częścią wspólną dla wszystkich wyrazów należących do danego gniazda. Może on pojawiać się w formie niezmienionej (np. ryba, rybka, rybny, rybak, rybacki, narybek, ale: przymiotnik ryb’i) lub przyjmować formy oboczne (np. kwiat, kwietnik, kwiecisty). Wyrazy tworzące gniazdo słowotwórcze to wyrazy pokrewne; łączy je zarówno podobieństwo formalne, jak i podobieństwo znaczeniowe.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Słowotwórstwo jako samodzielna dyscyplina lingwistyczna wyodrębniło się w latach sześćdziesiątych XX wieku. W formowaniu się słowotwórstwa można wydzielić kilka etapów związanych z różnymi koncepcjami teoretycznymi. Na początku dominowało podejście morfologiczne: słowotwórstwo rozpatrywane było przez pryzmat morfologii jako kombinatoryka morfemów. Zostało to zastąpione przez podejście semantyczno-strukturalne, w którym akcent położono na pochod-ność słowotwórczą i zwrócono uwagę na współzależność struktur)' i semantyki wyrazu pochodnego oraz współzależność analizy morfemowej i słowotwórczej. Wyjawiane są pojęcia motywacji wyrazu pochodnego i znaczenia słowotwórczego.

Na współczesnym etapie opisu słowotwórstwa istnieją trzy kierunki badawcze: a) syntaktyczny (transformacyjny), związany z badaniami N. Chomsky’ego. Semantyka i struktura derywatów rozpatrywana jest jako rezultat wygenerowania różnych konstrukcji składniowych, a pojęcie reguły słowotwórczej wiąże się z odtworzeniem łańcuszka transformacji, które leżą u podstaw przekształcenia wyjściowych konstrukcji składniowych w odpowiedni derywat (On gra na skrzypcach - on jest skrzypkiem. On wyjechał -jego wyjazd)-, b) onomazjologiczny, zapoczątkowany w pracach czeskiego językoznawcy M. Dokulila. Słowotwórstwo rozpatrywane jest z punktu widzenia teorii nominacji i dla jego interpretacji wykorzystywane są takie pojęcia, jak baza onomazjologiczna, cecha onomazjologiczna czy kategoria onomazjologiczna; c) funkcjonalno-semantyczny, który jest syntezą osiągnięć podejścia transformacyjnego i onomazjologicznego i na plan pierwszy wysuwa problemy związane z semantyką, funkcjonowaniem i tworzeniem wyrazów pochodnych w procesie mówienia.

Istnieje kilka sposobów budowania (derywacji) nowych wyrazów, czyli tworzenia wyrazów pochodnych od wyrazów podstawowych. W polszczyźnie (podobnie zresztą jak i w języku rosyjskim) najczęściej do tzw. podstawy słowotwórczej dodaje się mor-fem słowotwórczy - formant, który w jakiś sposób zmienia znaczenie starego wyrazu. Może to być zmiana bardzo duża: kiedy np. do wyrazu podstawowego wiatr ‘zjawisko atmosferyczne’ dodamy przyrostek -ak i powstaje wiatrak ‘budynek’; kiedy do bić ‘uderzać’ dodamy przedrostek za- i powstaje zabić ‘spowodować śmierć’. Może być mniejsza: gdy tylko zmodyfikujemy znaczenie podjeść - to ciągle ‘jeść’, ale tylko ‘trochę’, nauczyciel-ka - to ‘nauczyciel kobieta’, a prze-śliczny - to ‘śliczny’, tyle że ‘bardzo’. Można też tworzyć nowe wyrazy nie po to, żeby zmieniać ich znaczenie, ale po to, by zmienić ich funkcję w zdaniu, czyli po prostu część mowy, por. np. Bieganie to ulubione zajęcie Janka; Janek lubi biegać (biega-nie).

W opisie szkolnym podstawa słowotwórcza to część wyrazu pochodnego, która jest wspólna dla wyrazu pochodnego i podstawowego. Podstawą słowotwórczą jest zazwyczaj temat fleksyjny wyrazu podstawowego, np. złotnik pochodzi od złot-o. Elementem wspólnym wyrazu podstawowego i pochodnego, czyli podstawą słowotwórczą, jest

213