Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

niem strukturalnym (słowotwórczym), np. badacz ‘ten, kto bada’, wiatrak ‘przedmiot pozostający w związku z wiatrem’ itd. (zob. niżej). Etymologicznym znaczeniem poi. księżyc jest ‘syn księcia, młody książę’ (wyraz z sufiksem -yc utworzony od podstawowego wyrazu ksiądz ‘książę’, podobnie jak wojewodzie od wojewoda itp.).

Znaczenie etymologiczne wyrazu albo się pokrywa ze znaczeniem realnym (np. aktorka ‘kobieta-aktor’, pwńrw ‘to, że się pisze’), albo jest szersze od znaczenia realnego, np. piwo niegdyś ‘to, co się pije, czyli napój w ogóle’ (nazwa pochodzi od pi-cia), żyto ‘to, co służy do życia’, albo nie ma związku ze znaczeniem realnym, np. miednica ‘naczynie, miska z miedzi’, nikczemny ‘taki, który jest ni k czemu, do niczego’ (por. ros. hu k nemy ‘do niczego’), rzewny od czasownika rzwieć ‘ryczeć, np. z gniewu’ (por. ros.peeemb ‘ryczeć’). Różnice między znaczeniem etymologicznym a realnym są wynikiem procesów fonetycznych i fleksyjnych oraz zmian semantycznych zachodzących w trakcie rozwoju języka, np. przytomny w znaczeniu ‘obecny gdzieś, przy czymś; istniejący teraz, aktualny’ utworzone od ‘przy tom = przy tym’ (zob. też czeskiepritomny od pri tom ‘przy tym’) wobec przytomny ‘mający przytomność, tzn. będący w stanie pełnej świadomości’. Por. też powyższy przykład obfity < czasownik płwieć ‘pływać’, a więc pierwotnie tyle co ‘opływający’ (opłwity > opwity > opfity > obfity).

Często w wyniku różnego rodzaju procesów językowych następuje zmiana pierwotnego (etymologicznego) znaczenia wyrazu, zaczyna on funkcjonować w języku w znaczeniu częściowo (np. strzelba, dziś ‘rodzaj broni palnej’) lub całkowicie (np. brona ‘narzędzie rolnicze do uprawy roli’) różnym od swego znaczenia etymologicznego. Znaczenia etymologiczne w trakcie historycznej ewolucji leksemów niejednokrotnie ulegają zatarciu.

Badania etymologiczne opierają się na znajomości gramatyki porównawczej różnych języków, na wiedzy o przebiegu różnych procesów fonetycznych, fleksyjnych i słowotwórczych oraz na znajomości kultury materialnej i duchowej narodu. Dociekania etymologiczne pozwalają lepiej poznać i zrozumieć dzieje i kulturę narodu mówiącego danym językiem, ponieważ to właśnie w języku „ukryty” jest obraz świata, wiedza o nim i sposób jego przeżywania.

Znaczenie realne to suma znaczeń aktualnych (inaczej: znaczenie leksykalne, słownikowe) danego leksemu w określonym przekroju synchronicznym, czyli w określonym stadium ewolucji znaczeniowej leksemu. Inaczej: jest to znaczenie, z którym kojarzy sobie dany leksem współczesny użytkownik języka, niezależnie od znaczenia pierwotnego, etymologicznego. Dzisiejsze (współczesne) znaczenie realne może być tożsame ze znaczeniem etymologicznym, np. syn, dom, pies, ale częściej już od niego niezależne, inne niż to, które wynika z budowy morfologicznej leksemu. Często jednak znaczenie realne różni się od znaczenia etymologicznego, np. poi. piwnica ‘pomieszczenie w suterenie przeznaczone do przechowywania zapasów żywnościowych i różnych rzeczy’ wobec znaczenia etymologicznego ‘pomieszczenie przeznaczone do przechowywania napojów’ (piwnica jest derywatem od piwo, pierwotnie ‘napój’). Inny przykład: stołek etymologicznie (i strukturalnie) to ‘mały stół’, natomiast słownikowo to ‘sprzęt domowy, zwykle na czterech nogach, bez oparcia, służący do siedzenia’; mężny etymologicznie ‘należący do męża’, znaczenie realne - ‘dzielny, nieustraszony’.

Znaczenie gramatyczne, podobnie jak znaczenie leksykalne, również odnosi się do systemu językowego, jednakże jego płaszczyzną odniesienia jest system gramatyczny, nie zaś leksykalny (leksyk). Znaczenie gramatyczne to funkcja znaczeniowa formy gramatycznej leksemu, czyli wyrazu tekstowego, wyrażona za pomocą morfemu gramatycznego (afiksu), końcówki fleksyjnej, altemacji tematycznej lub wynikająca z szyku. W przeciwieństwie do znaczenia leksykalnego, związanego z morfemem leksykalnym (rdzeniem) znaczenie gramatyczne ma charakter kategorialny (regularny, powtarzalny). Na przykład zdanie Janek kocha Basię, Basia kocha Janka, podobnie jak odpowiadające im ang. John loves Barbara, Barbara Ioves John, różnią się tylko znaczeniem gramatycznym, ponieważ występujące w nich jednostki leksykalne są identyczne. W powyższych zdaniach polskich znaczenia gramatyczne wyrażone zostały końcówkami, natomiast w zdaniach angielskich - szykiem.

Znaczenie gramatyczne nakłada się na znaczenie leksykalne wyrazu, bo ten sam wycinek rzeczywistości może być w języku oznaczony wyrazami należącymi do różnych części mowy. Na przykład wyraz żółty, ponieważ jest przymiotnikiem, ujmuje postrzeganą barwę jako cechę czegoś, wyraz żółcić się - jako czasownik - ujmuje ją jako trwający w czasie stan, a rzeczownik żółć klasyfikuje tę barwę jako rzeczownikową nazwę abstrakcyjną - przedmiot naszego myślenia.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. O znaczeniu gramatycznym możemy też mówić w odniesieniu do konkretnych wyrazów użytych w tekście, czyli form gramatycznych danej jednostki leksykalnej. Na przykład w zdaniu Brat jest inżynierem wyraz inżynierem występuje w określonej formie gramatycznej -narzędnika liczby pojedynczej.

Znaczenie słowotwórcze (strukturalne) wyrazu jest wyprowadzane bezpośrednio z jego budowy słowotwórczej. Wyrazy nie motywowane są pozbawione tego znaczenia. Na przykład znaczenie strukturalne wyrazu brodacz to ‘ten, kto ma brodę’; mędrzec ‘ten, kto jest mądiy’; śpiewak ‘ten, kto śpiewa’. Znaczenie strukturalne może różnić się od znaczenia realnego (leksykalnego). Znaczenie leksykalne wymienionych wyrazów można zdefiniować jako: brodacz ‘człowiek brodaty’; mędrzec ‘człowiek mądry, uczony; myśliciel, filozof; śpiewak ‘artysta, wykonujący utwory sztuki wokalnej, uprawiający śpiew zawodowo’.

To znaczenie mają tylko wyrazy, które są odczuwane współcześnie jako wyrazy po-dzielne słowotwórczo, pochodne (derywowane) od innych. Znaczenie strukturalne odczytujemy bezpośrednio z budowy słowotwórczej wyrazu. Na przykład stolarz ma znaczenie strukturalne ‘ten, kto robi stoły’. Wynika ono wprost z budowy wyrazu (podobnej jak w serii: garncarz, szklarz, pisarz, malarz). Trzeba jednak pamiętać, że znaczenie strukturalne wyrazu nie zawsze zgadza się z jego znaczeniem realnym, czyli używanym współcześnie. Wiemy przecież, że wyraz stolarz oznacza ‘rzemieślnika wyrabiającego przedmioty z drewna’, a więc nie tylko stoły. Jego znaczenie strukturalne jest zatem węższe niż znaczenie realne.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Odsłonięcie znaczenia strukturalnego jest bardzo pomocne, ponieważ pozwala do pewnego stopnia przewidywać, jakie w ogóle znaczenie realne może mieć dany wyraz. Jest również niezbędne do odczytywania sensu tych wyrazów, z którymi spotykamy się po raz pierwszy -neologizmów słowotwórczych, zwłaszcza różnych neologizmów artystycznych. Na przykład na podstawie

171