Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

wać w sobie’ - ebutocumb ‘wynosić coś skądś; znosić np. upał’, ccbinamb ‘zsypać (zboże do worków)’ - ccunamb ‘zsypywać’ itd. Ważny dla języka rosyjskiego jest ten sposób również w zakresie rozróżnienia przypadka i liczby w niektórych rzeczownikach; 3eM.u1 ‘ziemi (dopełniacz liczby pojedynczej)’ -3e.mu ‘ziemie (mianownik liczby mnogiej)’, cmeHbi - cmeubi, mpyóbi - mpyóbi, doMa ‘domu’ - do.ua ‘domy’, zopoda -zopoda, napyca - napyca, xymopa - xymopa itp. W języku angielskim czasownik i rzeczownik mogą różnić się tylko miejscem akcentu wyrazowego, np. progress ‘postępować (naprzód)’ - progress ‘postęp’, import ‘importować’ - import ‘import’ itd.

W różnych językach gramatyczny sposób akcentu odgrywa różna rolę w zależności od jego rodzaju i typu. Akcent melodyczny zawsze może być środkiem wyrażenia znaczeń gramatycznych (o akcencie patrz też w podrozdziale dotyczącym prozodii - 2.5.).

3.3.4. Supletywizm    *

Formy tego samego paradygmatu tworzone są przy pomocy różnych środków gramatycznych zazwyczaj od tego samego rdzenia. Niekiedy jednak na tle tej ogólnej zasady obserwujemy wyjątki: formy gramatyczne są tworzone od różnych rdzeni. W języku łacińskim formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników zwykle tworzono za pomocą sufiksów -{i)or oraz (ss)im-: altus ‘wysoki’, altior ‘wyższy’, altissimus ‘najwyższy’. Lecz w kilku przymiotnikach sufiksy te są dołączane nie do tego rdzenia, który jest reprezentowany w stopniu równym; malus ‘zły’ - pejor ‘gorszy’ - pessimus ‘najgorszy’, parvus ‘mały’ - minor-minimus. Przymiotnik o semantyce ‘dobry’ w paradygmacie stopniowania łączy w sobie nawet trzy rdzenie; bonus - melior - Optimus. Warto podkreślić, że przymiotniki z tym znaczeniem często tworzą formy od różnych rdzeni również w innych językach indoeuropejskich, por. ros. xopoiuuu - jtynute, moxou - xyoKe; poi. dobry - lepszy, zły - gorszy, ang. good - better, bad - worse. Łączenie w paradygmacie jednego leksemu wyrazów, w których na podstawie zewnętrznej analizy nie można wyróżnić tego samego tematu fleksyjnego nosi nazwę suplety-w izm u.

Supletywizm to inaczej zjawisko uzupełniania się dwóch (lub więcej) odrębnych tematów o tym samym znaczeniu w ramach tej samej odmiany przez przypadki, liczby, stopnie, czasy itd. (człowiek. ludzie, jestem : byłem, rok - lata). Ten objaw przeniknięcia elementu słownikowego do gramatyki jest zjawiskiem często spotykanym w językach indoeuropejskich w wyrazach ze względu na swoją semantykę ważnych i produktywnych.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Często paradygmat supletywny powstaje dzięki połączeniu gramatycznemu rdzeni synonimicznych. Szczególnie wyraziście widać to na przykładzie współczesnego języka rosyjskiego. W języku rosyjskim synonimy duna i peóeuorc oddziałują na siebie wzajemnie łącząc się w jeden paradygmat. W celu powstania nowego paradygmatu winny ulec rozpadowi dwa stare paradygmaty. dumą - demu oraz peóenoK - peóuma. Forma duna jest spotykana coraz rzadziej, jej sferą użycia jest poezja klasyczna (He manb, ue rumb, Moe duna, He cmoum oh óeiyMHau Mym) bądź język książkowy (np. duna csoezo serca). I na odwrót, liczba mnoga demu używana jest we wszystkich stylach. A zatem stary paradygmat duna - demu ulega różnicowaniu pod względem stylistycznym i znaczeniowym. Forma peSenoK zachowuje swoje dawne znaczenia: 1. człowiek najmłodszy (np. peóenoK yyce yMeem Humana)-, 2. czyjś syn lub córka (Mamb c pedetcKOM). Forma peórma częściej jest spotykana w mowie potocznej, przy czym w coraz większym stopniu traci ona ograniczenie odnośnie wieku (np. określenie peOnma coraz częściej odnosi się do osób dorosłych). Równocześnie wyraz pe6xma coraz częściej jest ograniczane do osób ptci męskiej (pe6xma są przeciwstawiane określeniom deewma czy deeuoHKu). A zatem formy dumx i peóuma ulegają izolacji, a formy peSeHOK i demu zlewają się w jeden paradygmat. Cała różnica między nimi zawiera się w znaczeniu gramatycznym liczby, różnica w znaczeniu leksykalnym nie istnieje. Na przykład na pytanie: V' xee ecmb demu? usłyszymy odpowiedź: JJa, y nee ecmb peSenoK.

W językach indoeuropejskich supletywność jest szczególnie charakterystyczna dla czasownika o znaczeniu ‘być’: w języku francuskim est (trzecia osoba liczby pojedynczej), sont (trzecia osoba liczby mnogiej), fuł (czas przeszły); w języku niemieckim bin (pierwsza osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego), ist (trzecia osoba liczby pojedynczej), war (liczba pojedyncza czasu przeszłego), sein (bezokolicznik). Paradygmat supletywny tworzony bywa niekiedy na bazie altemacji głoskowych. Współczesne formy czasu teraźniejszego czasownika angielskiego be ‘być’ stanowią trzy rdzenie: am (pierwsza osoba liczby pojedynczej), is (trzecia osoba liczby pojedynczej), are (forma liczby mnogiej). W przeszłości formy te dysponowały tym samym tematem *es-, jednak w rezultacie różnych procesów fonetycznych uległy one istotnym zmianom (Szajkie-wicz 1995: 85).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Niekiedy poważny problem stanowi oddzielenie supletywizmu od fleksji wewnętrznej, ponieważ w obu wypadkach znaczenie gramatyczne jest wyrażane zmianami w składzie fonemów morfemu rdzeniowego. Wprawdzie uważa się, że przy supletywizmie zmiana dotyczy rdzenia jako całości, a przy fleksji wewnętrznej - tylko części rdzenia, w praktyce zaobserwować można wiele sytuacji przejściowych, które wymagają określenia pewnego minimum rdzenia pozostającego niezmiennym. Na przykład na gruncie językoznawstwa rosyjskiego jako supletywne rozpatrywane były takie formy, jak nopoceHoK - nopocuma, apMrnuu - apxuwe, X03Xuh - xo3xeea, dpye - dpyibX. Spam - ópambu, 3seHo - 3eeHbX itd., gdzie nie cały rdzeń ulegał zmianom. Supletywizm często rozpatrywany jest jako zjawisko wyjątkowe i archaiczne, ponieważ wyrażenie znaczeń gramatycznych za pomocą odrębnego rdzenia zbyt komplikuje system językowy.

3.3.5. Reduplikacja

Kolejnym sposobem wyrażania znaczeń gramatycznych jest reduplikacja. Reduplikacja (łac. reduplicatio ‘powtórzenie’) jest operacją o charakterze słowotwórczym lub fleksyjnym polegającą na podwojeniu rdzenia w całości (mówimy wtedy o reduplika-cji zupełnej, np. w czukockim języku itelmeńskim kas ‘ciężki’ - kaskas ‘ciężar’) lub na podwojeniu części rdzenia (reduplikacja częściowa, np. łac. curro ‘biec, spieszyć się’ względem perfektywnego cucurri). Podwojenie rdzenia może być realizowane bez zmian w strukturze dźwiękowej wyrazu lub z częściowymi zmianami tej struktury. W wielu językach (chiński, malajski, koreański, ormiański) reduplikacja jest sposobem wyrażenia liczby mnogiej, np. chińskie xeHb ‘człowiek’ - stcem-OKem ‘ludzie’, cm ‘gwiazda’ - cuh-cuh ‘gwiazdy’, malajskie (indonezyjskie) orang ‘człowiek’ - orang--orang ‘ludzie’, koreańskie saram ‘człowiek’ - saram-saram ‘każdy z ludzi’, ormiańskie gtmd ‘pułk’ - gund-gund ‘wiele pułków’ (Giruckij 2001: 197).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. W języku rosyjskim reduplikacja jest stosowana jako środek wzmacniający intensywność czynności lub cechy, a także długotrwałość i wielokrotność czynności: da-da, nem-Hem, ene-ene, xymb-xymb, doópbtu-doópbtu, 6onbuioe-6o3biuoe, dyMan~dyMax. ebtcoKo-ebtcoKO, xoduutb-xoduuib, npocuub-npocuiub. Zakłada się, że w języku rosyjskim istnieje szczególne znaczenie gramatyczne nasilania się znajdujące swe wyrażenie w powtórzeniu wyrazu oznaczającego nasilającą się cechę. Język rosyjski dysponuje dużą ilością reduplikcji onomatopeicznych typu Ky-Ky, Mxy-.uxy, ran-ran,

111