Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego$4

biekta: był postrzegany jako coś obiektywnego, istniejącego niezależnie. Potok czasowy nie był przy tym jedyny, była wielość czasowych, przyczynowo-skutkowych ciągów i w każdym z nich był swój „przód” i „tył”, swój początek i swój koniec, swoja granica końcowa - sytuowana jednak gdzieś w przyszłości. Wynika z tego, że w odróżnieniu od współczesnego stanu językowego jeszcze kilkaset lat temu ówcześni przodkowie Rosjan (jak chyba wszyscy Słowianie) byli „skierowani” w przeszłość. Taka orientacja osi czasu widoczna jest w poi. przodek ‘osoba będąca poprzednikiem w rodzinie, plemieniu’ (ros. npedoK) czy ros. npedm ‘noKOJiernw, acHBume 3aąo;iro ąo Hacroamero BpeMeHH’. Okazuje się, że taka orientacja osi czasowej jest charakterystyczna również dla współczesnego języka ormiańskiego. Na przykład w liście niemłodej Ormianki można przeczytać takie zdanie: ,,.A oóeummb ce6a yotce no3duo, xozda 3a nneucmu ocmanocb man Mano epeMenu". Polak (czy Rosjanin) ma za plecami całe minione życie, nieznaną jego część natomiast - przed sobą. Por. ros. wypowiedzenia: 3a menoMu - zodbi cmpaHcmeuu. 3a cnuuou - ifenan otcu3Hb.

Z danych leksykografii historycznej (np. Cnoeapn-cnpaeomuKa «Cnoea o nonKy Mzopeee») wynika jednak, że nepeduee u staroruskich dziejopisarzy mogło oznaczać nie tylko przeszłość, lecz i teraźniejszość, a 3adnee - nie tylko przyszłość, lecz też przeszłość. Sformułowana przez Lichaczewa jednoznaczna orientacja jest, jak się okazuje cechą szczególną nie języka staroruskiego, a hebrajskiego, gdzie gadam - ‘to, co w przodzie’ i ‘przeszłość’, a aharit - ‘strona tylna’ i ‘przyszłość’.

Przytoczone fakty zwierają wyobrażenie osi czasu jako linii poziomej skierowanej od przeszłości przez teraźniejszość ku przyszłości (gdzie by te sfery, tj. przeszłość i przyszłość, się nie znajdowały). Materiał językowy dowodzi, że oś czasowa mogła być przedstawiona również jako linia pionowa. W języku łacińskim np. superior - to ‘poprzedzający’, dosłownie ‘wyższy’, inferior - ‘późniejszy’, dosłownie ‘niższy’; por. też infernus ‘piekło’ (‘przykryta przepaść’, ‘puste wnętrze’), czyli miejsce wyobrażane sobie we wnętrzu ziemi, „pod ziemią”, niżej. Postrzeganie poziomej osi czasu widoczne jest w wielu wyrażeniach piśmiennictwa staroruskiego typu huokhum epeMeneM, oympoy znoyóoKoy, znyóoKoto cmapocmbio itp. (grafika uproszczona). Podobne „widzenie” osi czasu potwierdza obecność we współczesnych językach słowiańskich konstrukcji typu nad wieczorem, nad ranem, pod wieczór (pod jesień), głęboką nocą (głęboką je-sienią).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. John A. Lucy z kolei opisuje doświadczenia, któiych celem było sprawdzenie, czy na odmienny sposób postrzegania świata mają wpływ różnice między systemami języków. Ćwiczeniu poddano osoby, mówiące językami majańskimi z Jukatanu i grupę osób anglojęzycznych, którym pokazano trzy przedmioty. W centrum znajdowało się pudełko z tektury, obok którego z jednej strony był stos tekturowych płytek, z drugiej inne pudełko, dokładna kopia tekturowego, ale wykonane z plastiku. Pytanie brzmiało: „Czy pudełko z tektury bardziej jest podobne do stosu tekturowych płytek, czy do pudełka z plastiku?” Odpowiedzi były zdecydowanie różne: Indianie jukatańscy widzieli podobieństwo pudełka do materiału, z którego zostało wykonane, a osoby anglojęzyczne, kierując się podobieństwem kształtu i (może) funkcji - do pudełka plastikowego. Różnicę w postrzeganiu objaśnia się różnicami cech językowych: system klasyfikatorów majańskich nakazuje wszystkie rzeczy traktować, jakby były niepoliczalne (w języku polskim tak traktowane są np. sadza, mąka, tlen - nie można ich policzyć ani wyrazić w liczbie mnogiej; by tego dokonać, musimy wprowadzić coś w rodzaju klasyfikatora - np. dwa kilo mąki, dwie butle z tlenem). Klasyfikatory majańskie odnoszą się do materiału, z którego przedmioty (w danym wypadku) zostały wykonane, a więc nakazują same rzeczy klasyfikować według rodzaju substancji (Nasza 2002: 77).

Podstawowe dla teorii kognitywizmu są trzy pojęcia: kategoryzacja, modele pojęciowe i metaforyzacja. Kategorię tworzą obiekty lub zjawiska mające określony zbiór cech istotnych - są to najczęściej cechy ustalone przez naukę. Każdy przedstawiciel danej kategorii musi mieć te cechy, por. np. pojęciem ryby ‘zmiennocieplne kręgowce wodne, oddychające skrzelami; mają płetwy i śluzowatą skórę przeważnie pokrytą łuskami’ określane są wszystkie okazy posiadające wszystkie te cechy, jeśli brakuje którejś z nich, nie mamy do czynienia z rybą. Okazuje się jednak, że człowiek nie zawsze porządkuje świat zgodnie z wiedzą naukową, często widzi cechy najbardziej rzucające się w oczy, ważne z jego punktu widzenia, np. pływanie, życie w środowisku wodnym, płetwy, śluzowata skóra. Dlatego, wbrew wiedzy naukowej, niektórzy do ryb zaliczają wieloryba (nawet w polskiej nazwie zawarte jest pojęcie ‘ryba’). Poznanie potoczne odbiega więc niejednokrotnie od poznania naukowego, np. w potocznym opisie zjawisk kosmicznych pozostajemy nadal w wiedzy przedkopemikańskiej, bowiem to słońce wschodzi i zachodzi.

W teorii kognitywnej najważniejsze jest pojęcie metaforyzacji. Zjawiska abstrakcyjne, niedostępne zmysłowemu poznaniu, przyswajamy za pomocą metafory, np. uczucia opisujemy podając ich objawy: zbladł z wściekłości, zdrętwiał z przerażenia, zadrżał ze strachu, podskoczył z radości itd. Te potoczne metafory zwykle nie są zbyt wyszukane, dotykająjednak powszechnych doświadczeń człowieka. Tworzą językowy obraz świata i stanowią ważne narzędzie służące poznawaniu i jej „oswajaniu”.

Podsumujmy. W ostatnich latach kognitywizm zdominował wszystkie inne teorie językoznawcze, zaproponował wyjście poza schematy i reguły, a w użytkowniku języka pozwolił dostrzec nie genialną maszynę do produkowania wyrazów i zdań, lecz wspaniałego twórcę, doskonałego obserwatora, niepowtarzalną osobowość o niezwykłym, oiyginalnym spojrzeniu na świat.

6.5. Językoznawstwo konfrontatywne

Językoznawstwo konfrontatywne (zwane też językoznawstwem kontrastywnym, analizą kontrastywną) to metoda językoznawcza polegająca na porównywaniu poszczególnych podsystemów języka wyjściowego i języka docelowego w celu ustalenia różnic, podobieństw oraz wzajemnych odpowiedników w obu językach. Ostatecznym celem konsekwentnie przeprowadzonej analizy jest m.in. gramatyka konfrontatywna (kontrastywna) tych języków. Strukturalistyczną analizę kontrastywną zapoczątkowała Praska Szkoła Lingwistyczna (Vilem Mathesius), po czym podjęło ją językoznawstwo opisowe. W oparciu o to ostatnie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku powstał szereg wyczerpujących opisów taksonomicznych [taksonomia - systematyka] różnych par języków.

W latach późniejszych model czysto opisowy (deskryptywny) gramatyki konfron-tatywnej zastąpiony został przez model transformacyjno-generatywny, który jednak dotąd nie stał się podstawą pełnego opisu dwóch systemów językowych. Wynika to m.in. stąd, że po pierwszych obiecujących efektach analizy konfrontatywnej (widocznych głównie w dydaktyce języków obcych) zaczęto formułować zarzuty pod jej adresem. Zarzuty te dotyczyły przede wszystkim braku kryteriów mogących służyć jako

245