Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

bezokolicznika odpowiednią formą osobową (zjadł), a formę mianownika - wymaganą przez czasownik zjeść formą biernika {krową). Między jednostkami wyższych poziomów języka zachodzą też relacje dotyczące znaczenia. Czasownik zjeść, wchodzi np. w relacje z takimi wyrazami, jak spożyć, połknąć, skonsumować na zasadzie podobieństwa treści; z wyrazami jeść, jedzenie, najeść się - dodatkowo wspólnych związków genetycznych, a z wyrazami mięso, kotlet, wołowina poprzez przynależność do grupy wyrazów zwykle współwystępujących ze sobą w tekście.

System języka jest strukturą otwartą. Znaczy to, że znajdują w nim miejsce nowe elementy, pojawiające się w języku jako odpowiedź na potrzeby jego użytkowników. Każda nowa jednostka i każda nowa reguła, jeżeli okażą się funkcjonalne, mogą zostać włączone do systemu już istniejących relacji.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Odczytanie (zrozumienie) systemu znaków, jakim jest język, możliwe jest tylko dzięki znajomości zasad jego używania, a więc konwencji. Nawet wykrzykniki - specyficzne symptomy stanów emocjonalnych (np. ojej!, phi!, brr!) i tzw. wyrazy onomatopeiczne (dźwiękona-śladowcze), imitujące zjawiska, swego rodzaju obrazy (np. ćwierkać, kukać, krakać, gęgać) mają charakter konwencjonalny. Ich podobieństwo do dźwięków naturalnych to tylko podobieństwo, a nie imitacja. Nie mają zatem charakteru uniwersalnego. Jak pisze Wierzbicka (1965), „gdyby te wyrazy byty ‘czystymi’ znakami naturalnymi, musiałyby mieć taką samą postać we wszystkich językach. Tymczasem „miauczeć” - to po angielsku mew (mju), po francusku miauter (mjole), po niemiecku miauen [...]. Wszystkie te wyrazy zawierają jakiś element dźwiękonaśladowczy, ale tak duże różnice między nimi dowodzą jednak, że oprócz niego kryje się w nich znaczna doza elementu konwencjonalnego, czyli że ich postać zależy‘w dużej mierze od systemu danego języka". Podobnie jest w przypadku wyrazów, które mają oddawać jakieś głosy bezpośrednio: różnią się w różnych językach, np. poi. kukuryku, ros. Kyrapeny, ormiańskie Kyn-m-tcy, franc. coąuerico, niem. kikeriki, duńskie kykeliky, szwedzkie kukeliku, ang. cock-e-doodle-doo itd. Czy znaczy to, że koguty pieją w różnych językach inaczej, „po swojemu”? Z pewnością nie: jest to kwestia „umówienia” się użytkowników danych języków, jak przekazywać w nich odgłosy piania.

Ponadto język jako system znaków konwencjonalnych wykazuje znaczne, niespotykane w innych systemach znaków, bogactwo oraz daje człowiekowi nieograniczone możliwości (istotę języka oddaje twierdzenie „Słowo jest znakiem, ale tylko niektóre znaki są słowami”). Porównajmy go np. z innym systemem konwencjonalnym: wspomnianą już uliczną sygnalizacją świetlną. Składa się ona z trzech elementów, a każdemu odpowiada tylko jedno znaczenie: światło czerwone - stój!; światło zielone - jedź!; światło żółte - uważaj! Przekazanie innych informacji w tym systemie jest niemożliwe, ponieważ nie istnieją w nim, oprócz rejestru znaków, żadne reguły pozwalające na budowanie znaków złożonych. Jak powiedzieliśmy wyżej, w każdym języku naturalnym, oprócz zbioru wyrazów, istnieje gramatyka - reguły, dzięki którym ze skończonej liczby wyrazów można skonstruować nieskończoną liczbę zdań, wypowiedzeń.

Odmienność języków naturalnych od pozostałych systemów konwencjonalnych, którymi posługujemy się w życiu społecznym, polega również na tym, że te pierwsze nie powstały jako efekt jednorazowej umowy, lecz są wynikiem wielowiekowego procesu: ciągle się zmieniają, rozwijają zgodnie z własnymi prawami. Związana jest z tym szczególna własność znaków językowych: jednoczesna ich wielofunkcyjność i współfunkcyj-ność. Na przykład w polszczyźnie wyrazowi klucz można przypisać kilka znaczeń: ‘narzędzie, którym otwiera się i zamyka zamki oraz inne urządzenia blokujące’;

‘środek, sposób, dzięki któremu można coś wyjaśnić, pojąć’; ‘szyk lecących ptaków’; ‘urządzenie do dokręcania lub odkręcania nakrętek’.

Wielofunkcyjne bywają także cząstki mniejsze niż wyraz. Na przykład końcówka fleksyjna -a może sygnalizować mianownik liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego (ta kobiet+a), dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego (tego okn+a, pan+a, słowik+a), mianownik i biernik liczby mnogiej rzeczowników rodzaju nijakiego (te okn-a). Każdorazowo kontekst pozwala uściślić, o jaką funkcję elementu językowego chodzi.

Współfunkcyjność znaków językowych objawia się przede wszystkim w istnieniu par wyrazów równoznacznych, np. podarunek - prezent, prędko - szybko, grymasić -kaprysić i innych. Zauważalna jest także w cząstkach służących do tworzenia pewnych grup wyrazów, np. formanty -amia, -alnia, -ownia, -isko w nazwach miejsc {suszarnia, przymierzalnia, pracownia, schronisko) czy formanty -ator, -arka, -ak, -acz w nazwach urządzeń i narzędzi (np. wentylator, akumulator, koparka, suszarka, cedzak, opylacz).

Oswajanie się z otaczającym światem odbywa się poprzez akt nazwania. Dopóki nie potrafimy posługiwać się językiem, zakres naszego myślenia jest ograniczony, sprowadza się do postrzegania tylko fragmentu świata, dostępnego dzięki bezpośredniemu kontaktowi za pomocą zmysłów: dotyku, węchu, smaku. Język modyfikuje nasze doświadczenia. Poznawanie świata jest ściśle związane z wnikliwym poznawaniem języka. Uboższy jest przecież świat kogoś, kto zna tylko ptaki niż kogoś, kto językowo wyodrębnia kawki, kruki, kosy, szczygły, wrony, jaskółki itd. Zauważanie różnic między znaczeniem rzeczowników: niechęć, odraza, wstręt, awersja, nienawiść daje szansę dostrzegania różnorodności emocji, uczuć, które mogą kierować ludźmi. Nasz język to także nasz system wartości, w nim ujawnia się stosunek do świata: aprobujący lub negujący.

1.4. Model komunikacji językowej

Komunikacja oznacza łączność. Można mówić o różnych rodzajach komunikacji: morskiej, lądowej, telefonicznej, komunikacji między Warszawą a Wrocławiem, między pilotem a wieżą kontrolną itd. Jest też komunikacja językowa. Można zadać sobie pytanie o rodzaj łączności w komunikacji językowej (Milewska i in. 2002). Każda rozmowa kryje w sobie jakiś sens. Komunikujemy się w tym celu, żeby wymienić myśli, doświadczenia, żeby podzielić się z kimś jakąś wiadomością. W tym sensie komunikat (przekaz, tekst, wypowiedź) to uporządkowany i spójny układ znaków językowych powstały jako rezultat jednostkowego, twórczego użycia środków i norm danego systemu językowego (inaczej: informacja, wiadomość wypowiedziana bądź napisana). Komunikatem może być pojedynczy wyraz, np.: przyjdę-, dobranoc-, spójrz-, nie; wypowiedzenie, np.: Wczoraj odwiedził mnie mój dawny przyjaciel; Palenie zabronione!; Kto tam?; a nawet określony typ zachowań: gest (skinienie głowy, odwrócenie się plecami, poklepanie po ramieniu, tupnięcie nogą), mimika, różne znaki dźwiękowe, wzrokowe itd.).

Człowiek wie, że jego słowa są dla innych, tzn. mają swojego odbiorcę. To między nadawcą a odbiorcą rozciąga się przestrzeń dla mowy i wyrażanych przez nią znaczeń.