Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego"0

dowolną nazwę zjawiska realnego lub uznawanego za realne przez osobę mówiącą (Ten dom jeszcze istnieje. Istnieje przekazywanie myśli na odległość). Jednostki tego rodzaju nazywa się wyrazami o nieograniczonej (absolutnej) łączliwości.

Na oznaczenie łączliwości wyrazów uwarunkowanej leksykalnie (tzn. określonej dla poszczególnych jednostek leksykalnych, połączeń powstałych na zasadzie wzajemnej determinacji) w londyńskiej tzw. prozodyczno-kontekstowej szkole Johna R. Firtha używa się terminu „kolokacja”. Kolokacja (zwana też syntagmą skonwencjonali-zową) to zdolność leksemów do tworzenia mniej lub bardziej stałych związków semantyczno-syntagmantycznych z określonymi leksemami (a także rezultat tej zdolności), np. ang. roughpaper ‘szorstki papier’, rough road ‘wyboisty gościniec’, niem. den Frieden schliessen ‘zawrzeć pokój’ (ale: die Tur schliessen ‘zamknąć drzwi’), franc. vetemens de laine ‘ubiory wełniane’ (ale: jupe en laine ‘spódniczka wełniana’). Poszczególne kolokacje determinowane są systemem leksykalnym danego języka. Wynika to z ich uwarunkowania historycznego, np. poi. prać bielizną, ale myć rące, niem. lVdsche/Hdnde waschen ‘myć’, ponieważ polskie prać oznaczało pierwotnie ‘bić’ (por. poi. sprać kogoś lub wulgarne prać po mordzie), a bieliznę bito w wodzie kijanką w celu usunięcia brudu. Tego rodzaju kolokacje wchodzą do systemu leksykalnego języka na zasadzie konwencji. Stąd też różnice kolokacyjne pomiędzy poszczególnymi językami są zwykle znaczne, chociaż zdarzają się też izoleksykalizmy [identyczność struktur charakteryzująca dwa lub więcej zbiorów elementów substancjalnie różnych], np. poi. od czasu do czasu, niem. von Zeit zu Zeit, franc. de temps en temps, mg.from time to time, ros. epeMn om epeMeuu.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Opanowanie kolokacji jakiegoś języka stanowi nieodzowny warunek kompetencji językowej. Trudność w tym zakresie wynika z nieprzewidywalności danej kolokacji. Jest to szczególnie ważne podczas nauki języka obcego, ponieważ uczący się często nie zdaje sobie sprawy z faktu, że daną strukturę gramatyczną można realizować za pomocą różnych leksemów, pod warunkiem wszakże, że spełnione zostaną nie tylko wymogi formy (np. zgodność końcówek z funkcją składniową), ale też semantycznej łączliwości wyrazów, determinowanej nie tyle przez kontekst sytuacyjny (np. poi. pies szczeka, niem. der Hund bellt, ang. the dog barks), co przez system leksykalny (np. poi. czarna rozpacz, niem. helle - dosłownie ‘jasna’ - Verzweijlung). Złożoność kwestii dostrzeżono już dawno, stąd też leksykograficzne próby opracowania odpowiednich leksykonów mających na celu rejestrację typowych dla danego języka połączeń wyrazowych (kolokacji). Jako przykład można wymienić y^eÓHbtu cnoeapb conemaeMocmu ciios pyccKoeo jabira, non pertaKiufeił fl.H. JleimcoBa, B.B. MopKOBKHtta, Moctma 1978 [wersja tytułu kolejnych wydań: Cnoeapb coHemaeMocmu...]. Jest to pierwszy w leksykografii rosyjskojęzycznej słownik, który zawiera systematyczny i względnie pełny opis łączliwościowych właściwości najbardziej produktywnych wyrazów języka rosyjskiego. Słownik jest przeznaczony w pierwszym rzędzie dla cudzoziemców uczących się języka rosyjskiego jako obcego.

Wyrazy mające podobne lub identyczne znaczenie mogą tworzyć różne kolokacje, np. dowodzić i kierować w znaczeniu ‘być zwierzchnikiem, stać na czele’, por.: dowodzić kompanią, plutonem, ale kierować szkołą, uniwersytetem. Z kolei różne kolokacje tego samego wyrazu mogą być przejawem jego polisemii, por. np. przymiotnik jasny w kolokacji jasna barwa i jasna koncepcja. Kolokacja wyrazów nie musi się zmieniać wraz z ich przekształceniami słowotwórczymi przenoszącymi je z jednej części mowy do innej, por. np. dowodzić kompanią, dowodzenie kompanią, dowództwo kompanii, dowódcy kompanii', kierować szkołą, kierowanie szkolą, kierownictwo szkoły, kierownik szkoły (kolokacja to również synonim łączliwości).

Ogromna większość wyrazów charakteryzuje się łączliwością ograniczoną, tj. zakładającą pewien wybór zespalanych z nimi elementów. Zwykle owe „wymagania” wyrazu dotyczą całych kategorii znaczeniowych, a nie poszczególnych jednostek. Są więc wyrazy łączące się tylko z rzeczownikami osobowymi (np. przymiotniki urodziwy i podstarzały', urodziwa dziewczyna, podstarzała piękność) albo wyłącznie z nazwami przedmiotów, tak jak czasowniki oznaczające obróbkę techniczną czy kuchenną {heblować, piłować, mleć, opiekać itp.). Łączliwość jeszcze bardziej ograniczona - to pojawianie się wyrazu tylko w kontekście wyrazów tworzących ciąg synonimiczny, np. chyłkiem + synonimy czasownika uciec: wymknąć się, wysunąć się, wyślizgnąć się, drapnąć; popełnić + synonimy nazwy wykroczenie (kradzież, zbrodnia, nadużycie, przestępstwo). Postać skrajną stanowi tzw. łączliwość jednostkowa, wynikająca z bardzo zaawansowanej specjalizacji danego wyrazu, np. czasownik lasować łączy się tylko z wyrazem wapno, fedrować - z wyrazem węgiel, broczyć zakłada wystąpienie rzeczownika krew.

Powyższe przykłady dotyczyły łączliwości regularnej, tj. obejmującej wszystkie elementy danej klasy znaczeniowej: abonować zespala się z dowolną nazwą czasopisma, gazety, publikacji itd. Łączliwość taką nazywa się też łączliwością swobodną. Jej przeciwieństwem jest łączliwość nieregularna, dyktowana zwyczajem społecznym, a nie właściwościami znaczeniowymi wchodzącymi w związki wyrazów. Na przykład przymiotnik frenetyczny znaczy ‘entuzjastyczny’, ale nie można powiedzieć frenetyczna recenzja filmu, frenetyczne przyjęcie prezentu, zwyczaj językowy ograniczył bowiem jego występowanie do związków z rzeczownikami brawa i oklaski. Brukowy (użyty przenośnie) zachował się w połączeniach prasa brukowa, literatura brukowa, choć jeszcze Mickiewicz pisał o brukowej piękności ‘pospolitej, ordynarnej’.

Może się nasunąć wątpliwość, czym się różnią konstrukcje tego typu od związków fedrować węgiel, miesić ciasto. Różnica ta jest bardzo istotna: otóż frenetyczny wyzyskuje zaledwie niewielką część połączeń, w których mógłby wystąpić ze względu na swą treść, natomiast znaczenie czasownika fedrować nie stwarza mu możliwości wyboru rzeczownika innego niż węgiel. Jest to jednak łączliwość swobodna: oba człony mogą występować rozdzielnie (Górnicy fedrowali przez całą niedzielę), przy czasowniku mogą się zamiast rzeczownika węgiel pojawić różne omówienia, np. fedrować czarne złoto, lśniące bryły. Żadna z tych ewentualności nie wchodzi w grę, jeśli analizuje się łączliwość wyrazów typu brukowy i frenetyczny, mogą się one pojawić tylko w wymienionych wcześniej związkach. Takie zaś konstrukcje, w których co najmniej jeden składnik jest skostniały, nie występuje w połączeniach tworzonych okolicznościowo, należą już do dziedziny frazeologii (Buttler 1988: 177-179).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Niektóre związki wyrazowe, choć utworzone zgodnie z regułami łączliwości, rażą, ponieważ są notorycznie nadużywane. Widać je często w prasie, np. uwagi - są zawsze wnikliwe, obrady - owocne, atmosfera - wzajemnego zrozumienia. Szablon leksykalny polega na automatycznym stosowaniu wyrazów modnych, natrętnych, w każdej wypowiedzi, niezależnie od jej tematu, charakteru stylistycznego czy sytuacji komunikacyjnej. Por. przykłady rozpowszechnionych w ostatnim czasie, zwłaszcza w środkach masowego przekazu, wyrazów natrętnych: zaistnieć zamiast zdarzyć się, wydarzyć się, nastąpić (na ulicy zaistniał wypadek); mieć miejsce zamiast występować, zajść, wydarzyć się (spotkanie miało miejsce w Warszawie) itd.

221