Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

lekcji’. Aby utworzyć formę odpowiadającą poi. na lekcjach, do tematu trzeba dodać obydwa sufiksy - najpierw ten, który oznacza liczbę mnogą, a potem ten, który odpowiada konstrukcji miejscownikowej. W ten sposób powstaje forma leckeken. Por. też tureckie ev ‘dom’, evin ‘domu’, evler ‘domy’, evlerin ‘domów’, przy czym ev znaczy ‘dom’, sufiks -in oznacza dopełniacz, a sufiks -ler - liczbę mnogą. W języku tureckim morfem liczby mnogiej oddawany jest za pomocą sufiksu -lerl-lar, morfem zaś dopełniacza zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej oddawany jest za pomocą su-fiksa -in, stąd w formie dopełniacza liczby mnogiej występują oba te afiksy: ev-ler-in. Jeśli z tą formą porównamy odpowiednik poi. domów, to zauważymy, że zawiera on końcówkę -ów, która jest morfologicznie nierozkładalna i kumuluje obie funkcje, tj. równocześnie wyraża liczbę mnogą i dopełniacz.

Należy podkreślić, że żaden typ języków w czystej postaci nie występuje, natomiast w poszczególnych językach można odnotować przewagę takich czy innych środków gramatycznych. Z aglutynacją zatem spotkać się można także w językach nieaglutyna-cyjnych. Np. język polski zalicza się zasadniczo do typu fleksyjnego, ale można w nim zaobserwować także elementy aglutynacji czy altemacji. Występuje ona np. w formach czasu przeszłego lub trybu przypuszczającego, por. np. czyta-l-by oraz czyta-l-i-by, gdzie sufiks oznacza czas przeszły, -i- oznacza liczbę mnogą, wreszcie -by tryb przypuszczający. Podobnie jest w języku rosyjskim, w którym aglutynacja przejawia się w formach czasu przeszłego czasowników, w formach trybu rozkazującego czasowników w liczbie mnogiej, w tworzeniu czasowników w stronie bierniej przy pomocy post-fiksu -ca (-cb). Liczne języki ponadto zajmują pozycję pośrednią (pograniczną) w klasyfikacji morfologicznej posiadając cechy różnych typów, np. języki Oceanii odnoszone są do języków amorficzno-aglutynacyjnych.

Przeciwstawienie fleksji jako wykładnika form fleksyjnych i aglutynacji można przedstawić na następującym przykładzie. Przy zestawieniu dwóch form: węgierskiej eremeknek i jej polskiego odpowiednika medalom (w obu wypadkach celownik liczby mnogiej) przekonamy się, że elementem znaczeniowym (rdzeniem) w języku węgierskim jest erem, zaś -ek sufiksem liczby mnogiej, -nek natomiast - sufiksem stawianym po rzeczowniku i pisanym z nim łącznie, odpowiadającym mniej więcej polskiemu celownikowi. A zatem wykładniki liczby i przypadka są wyrażane oddzielnie, są jak gdyby do siebie przyklejone (stąd też nazwa aglutynacji: od łac. agglutino ‘przyklejam, zlepiam’). Tymczasem polska końcówka -om wyraża łącznie zarówno funkcje przypadka, jak i liczby i ich wykładniki są niepodzielne. Z kolei wyrażenie węgierskie Hunyady Matyas Magyar Kiralynak w przybliżeniu odpowiada polskiemu Mateuszowi Huniade-mu, królowi węgierskiemu. W języku węgierskim jest użyty tylko jeden raz wykładnik celownika -nak (odpowiednik wymienionego wyżej -nek z inną samogłoską ze względu na tzw. harmonię wokaliczną). W języku polskim w tym wypadku wykładniki celownika {-owi oraz -emu) muszą być powtarzane przy każdej z form danego wyrażenia. A zatem w odmianie typu aglutynacyjnego wykładniki wszystkich form mogą być niejako, podobnie jak w algebrze, wyniesione poza nawias bez utraty powiązania z poszczególnymi składnikami wyrażenia. W deklinacji polskiej jest to niemożliwe. Z możnością jakby wynoszenia za nawias wiąże się ruchomość deklinacyjnych końcówek węgierskich, podczas gdy końcówki polskie mają swe miejsce stałe.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zjawisko harmonii wokalicznej polega na adaptacji wszystkich samogłosek afiksalnych wy razu do samogłoski rdzennej pod względem określonych dla danego języka fonologicznych cech dystynktywnych. Stały wokatizm w językach z harmonią wokaliczną mają więc tylko morfemy rdzenne, podczas gdy wokałizm afiksów jest zmienny, zależny od wokalizmu rdzenia. Najbardziej typowym przykładem harmonii wokalicznej jest warunkowanie samogłosek sufiksów przez charakter samogłosek rdzenia w języ kach ugrofińskich (fiński, estoński, węgierski) i tureckim. Na przykład w języku tureckim liczbę mnogą tworzy się za pomocą wspomnianego wyżej sufiksu, który może przybierać postać -ter bądź -lar zależnie od tego, czy ostatnia sylaba rdzenia zawiera samogłoskę przednią czy tylną por. ev ‘dom’, evler 'domy', yol ‘droga’,yollar ‘drogi’. Harmonia wokaliczna, jak powiedziano, jest zjawiskiem charakterystycznym dla języków aglutynacyjnych; występuje np. w językach uralo-ałtąjskich, ugrofińskich, w niektórych języ kach afrykańskich. Harmonia wokaliczna jest charakterystyczna dla języków skrajnie nieprozodycznych (języki tureckie), w których jest głównym sygnałem odróżniającym wyrazy (w językach prozodycznych funkcję delimitacyjną pełni akcent).

Inną sytuację mamy w formach typu pisałaś. Formy te są podzielne na składnik -ś wyrażający drugą osobę, składnik -a- oznaczający, że adresatem wypowiedzi jest kobieta, składnik -/- oznaczający, że chodzi tu o imiesłów przeszły (a w konsekwencji o czas przeszły) itd. Czyli wykładnik jako całość jest podzielny na składniki, z których każdy ma odrębną funkcję, a składniki te nie są zlane w jakąś trudną do zróżnicowania syntezę, lecz są zestawiane obok siebie, podobnie jak elementy odmiany węgierskiej. Co więcej, końcówka -ś jest ruchoma, obok bowiem ty pisałaś można użyć tyś pisała. Następnie daje się ona wyłączać poza nawias: tyś nie napisała wypracowania, nie narysowała mapy i nic nie przyniosła do szkoły (Tokarski 2001: 22-23).

Języki aglutynacyjne można więc scharakteryzować następująco: 1. wyrazy składają się z wielu ściśle oddzielonych od siebie morfemów ułożonych w określonej kolejności i przy zachowaniu pewnych reguł (np. harmonia wokaliczna języków tureckich); 2. jeden afiks wnosi jedno znaczenie (np. afiks wskazujący przypadek nie określa liczby, liczbę mnogą określa inny afiks); 3. afiksy typu aglutynacyjnego mogą występować w prepozycji (przed rdzeniem) lub postpozycji (po rdzeniu); do języków z aglutynacją prepozytywną należy np. język turecki, do języków z aglutynacją postpozycyjną - np. suahili.

Trzeci morfologiczny typ języków tworzą języki izolujące (pierwiastkowe, amorficzne, atomiczne). Jest to typ języków (zaliczanych do języków analitycznych), w których występują morfemy semantyczne pełne (wyrazy-pierwiastki) i morfemy syntak-tyczne (wyrazy puste) wyrażające (obok szyku) stosunki między morfemami pełnymi. Grupy obu typów morfemów tworzą luźne człony syntaktyczne. Języki izolujące odznaczają się następującymi właściwościami: 1. każdy wyraz składa się z jednego morfemu, nie zawiera np. końcówek gramatycznych; 2. zdanie składa się z oddzielnych morfemów ułożonych w określonej kolejności (zmiana szyku wyrazów/morfemów zazwyczaj całkowicie zmienia znaczenie zdania). Np. chińskie ćung kuo ‘Państwo Środka’ (tj. Chiny), kuo ćung ‘środek państwa’ {ćung ‘środek’, kuo ‘państwo’); Wo-men śy ćung--kuo-żen - dosłownie ‘Ja dużo być Państwa Środka człowiek’, czyli ‘My jesteśmy Chińczykami’ {wo ‘ja’, men - wskaźnik liczby mnogiej, śy ‘być’, źen ‘człowiek’). Typowym językiem izolującym był klasyczny język chiński, język nowochiński bowiem zbliża się do języków aglutynacyjnych (EJO 1999).

Języki izolujące charakteryzują się zatem brakiem odmiany, np. chińskie wyrazy na - nau, eo -a, 6y- ue, X3 - numb połączone w kolejności na eo 6yX3 oznaczają \s He

153