Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

c)    różnic odnośnie stopnia intensywności wyrażanej cechy, np. ciepło, gorąco, upalnie',

d)    różnic odnośnie zakresu znaczenia, widocznych w parze wyrazów bliskoznacznych, np. wada i usterka', chociaż obydwa nazywają ‘ujemną stronę czegoś’, to jeden z nich (wada) odnosimy tylko do ujemnych stron charakteru człowieka, jakiegoś towaru lub wytworu przemysłowego, por. znam swoje wady, ten towar ma wady fabryczne; drugi wyraz (usterka) nie może mieć odniesienia do człowieka, ale za to możemy mówić o usterkach stylistycznych, usterkach w przekazie telewizyjnym itd.

Jeśli chodzi o drugi aspekt znaczenia przedmiotowego, czyli zakres znaczeniowy, to synonimami są tylko takie wyrazy, których zakresy są częściowo wspólne. W szczególności: a) zakresy znaczeniowe obu synonimów mogą być identyczne (ziemniak i kartofel), b) zakresy mogą się krzyżować, np. ksiądz i zakonnik', dzieje się tak dlatego, że nie każdy ksiądz jest zakonnikiem, jak i nie każdy zakonnik jest księdzem, choć są takie osoby duchowne, które zarówno złożyły śluby zakonne, jak i przyjęły święcenia kapłańskie; c) zakres jednego synonimu może zawierać się w zakresie drugiego, np. hałas i huk, staruszka i kobieta', wyraz hak ma węższy zakres niż hałas, ponieważ nie każdy hałas to huk, chociaż każdy huk jest rodzajem hałasu; podobnie wyraz staruszka ma węższy zakres niż kobieta. Por. ros.: jiuuua ‘linia’ - nepma ‘linia; obszar, granice’, .\topo3 ‘mróz’ - cmyotca (potocznie) ‘ziąb’, jwiadeneą ‘niemowlę’ - peóenoK 'dziecko’.

A zatem synonimy częściowe to wyrazy, które mają częściowo wspólną treść i zazębiające się ze sobą zakresy znaczeniowe.

Różnice między synonimami często dotyczą tylko ich znaczenia ekspresywnego. Dzieje się tak wtedy, gdy wyrazy mają identyczne znaczenie przedmiotowe, ale różne zabarwienie emocjonalne i oceniające, np. zamiast nazwy neutralnej dziecko możemy użyć w razie potrzeby któregoś z licznych synonimów ekspresywnych: brzdąc, bąk, berbeć, smyk, pędrak, bachor, bęben, szczeniak, smarkacz, małolat, gówniarz itd. A zatem synonimy ekspresywne to wyrazy, które mają identyczne znaczenie przedmiotowe, ale różną wartość emocjonalną.

Wyrazy bliskoznaczne mogą mieć identyczne znaczenie przedmiotowe, jak i tę samą wartość ekspresywną a jednak nadal różnić się między sobą mianowicie ze względu na zasięg ich użycia w różnych odmianach i stylach funkcjonalnych języka. W takich wypadkach mamy do czynienia z synonimami stylistycznymi. Por. następujące pary synonimów stylistycznych; ogólnopolskie ziemniak i regionalne pyra czy grula', ogólnopolskie garsoniera i potoczne kawalerka', ogólnopolskie matematyka i uczniowskie matma', ogólnopolskie świerk i regionalne smrek', używane w stylu urzędowym zapłacić i uiścić, neutralne oraz używane głównie w języku poezji, np. koń i rumak', neutralne oraz używane w stylu podniosłym, zabarwione uroczyście, patetycznie, np .jeść i spożywać czy konsumować, kolacja i wieczerza. Synonimy stylistyczne zatem to wyrazy o tym samym znaczeniu przedmiotowym i znaczeniu ekspresywnym, ale należące do różnych odmian i stylów języka.

Kolejną odmianą synonimów są synonimy chronologiczne, czyli wyrazy przestarzałe, używane jeszcze przez przedstawicieli najstarszego pokolenia, ale rzadko lub wcale nie pojawiające się w języku pokolenia młodszego, por. zeszyt i kajet, woźny i pedel itd. (Przybylska 2002: 88-95).

Oczywiście wszystkie cztery wymienione charakterystyki mogą różnicować synonimy jednocześnie. Na przykład ciąg synonimiczny języka rosyjskiego, którego wyrazem podstawowym jest neummi ‘leń, leniuch’ włącza także synonimy potoczne oe3dejibniiK ‘próżniak, wałkoń’, jiodbipb ‘nierób, próżniak, bumelant’, noóompnc ‘obibok’, jie-OKeóoKa ‘leniuch, śpioch’. Ostatni synonim podkreśla, że leń lubi pospać. Wyraz jiodbipb wskazuje również na większy stopień lenistwa i na surowszą ocenę niż 6e3ÓeJibHUK. JlooompRc pod względem oceny zajmuje jeszcze niższą pozycję oraz -oprócz tego - podkreśla niechęć lenia do czynności pożytecznych, wskazując równocześnie na aktywność w innych działaniach.

Zwykle wśród wyrazów ciągu synonimicznego można wyróżnić wyraz główny, tzw. dominantę. Dominanta jest używana częściej niż inne wyrazy synonimiczne danego ciągu, jest ponadto neutralna stylistycznie. Wszystkie pozostałe synonimy przedmiotowe (ideograficzne) i stylistyczne są skorelowane z dominantą. Na przykład synonimy nempydubiu, oacMenmapubiu, nycmmmiu, wieeuu ‘byle jaki’ wykazują współzależność z dominantą ciągu - wyrazem jiezmu. Należy zaznaczyć, że wyraz polisemiczny może wchodzić w skład różnych ciągów synonimicznych. Na przykład wyraz .lezmiu jest także synonimem wyrazu neeecoMbiu ‘nieważki’, jeszcze w jednym znaczeniu - synonimem wyrazów eo3dyiuHbiu ‘powiewny’, ocpupnuu ‘eteryczny’ i wreszcie synonimem wyrazów cnaóbiu ‘słaby’, He3HauumejibHbiti ‘nieznaczny’.

Podsumujmy. Synonimy to wyrazy bliskie znaczeniowo innym wyrazom. Różnią się one pod względem znaczenia przedmiotowego (synonimy częściowe: wiatr i huragan), pod względem znaczenia ekspresywnego (synonimy ekspresywne: dziecko i brzdąc), pod względem zakresu użycia (synonimy stylistyczne: koń i rumak oraz synonimy chronologiczne: zeszyt i kajet).

4.5.3. Antonimia - antonimy

Antonimy to leksemy przeciwstawne pod względem znaczeniowym, a zatem antonimia to relacja semantyczna polegająca na przeciwstawianiu się leksemów znaczeniowo w układzie opozycji proporcjonalnej, tzn. w parach. Antonimia jest charakterystyczna dla wszystkich języków i zwykle rozpatruje się ją jako przykład uniwersaliów językowych. Źródeł antonimii doszukiwać należy się w przedmiotach i zjawiskach otaczającego świata, które znajdują w języku odzwierciedlenie jako przeciwstawność. Logiczną podstawą antonimii są dwa rodzaje przeciwstawności: gradualność i kom-plementamość.

Większość wyrazów kojarzy się w naszej świadomości w pary na zasadzie kontrastu znaczeniowego, np. biafy - czarny, mądry - głupi, dzień - noc, cicho - głośno, zacząć -skończyć. Zasada kontrastu umożliwia porządkowanie pojęciowe naszych różnorodnych doświadczeń życiowych, ich klasyfikowanie i ocenianie. Odzwierciedla też skłonność człowieka do dychotomicznego myślenia [dychotomiczny - dwuczłonowy, rozdzielony na dwie części, kategorie, klasy, zwłaszcza na dwie przeciwstawne sobie albo wzajemnie się wykluczające], czyli dzielenie zjawisk na dwa przeciwstawiające się sobie pod jakitftś względem zbiory. Kontrast znaczeniowy ma różny charakter, może dotyczyć jakiejś stopniowalnej cechy, wyrażanej przymiotnikiem, np. lekki - ciężki, albo przysłówkiem, np. ciepło - zimno. Wówczas parę antonimiczną stanowią wyrazy nazywające

187