Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego!0

Do podstawowych pojęć słowotwórstwa należą pojęcia motywacji słowotwórczej, kategorii słowotwórczej, typu słowotwórczego, znaczenia słowotwórczego, gniazda słowotwórczego i inne.

Motywacja słowotwórcza to stosunek, jaki zachodzi między wyrazem motywującym (podstawowym) i motywowanym (pochodnym). Wyraz motywujący jest to wyraz podstawowy dla wyrazu pochodnego. Inaczej mówiąc: jest to wyraz, który motywuje (funduje) inny wyraz, zwany wyrazem motywowanym (fundowanym, pochodnym). Wyraz podstawowy może być jednocześnie wyrazem pochodnym (derywatem) w stosunku do innego wyrazu podstawowego. Na przykład dom jest wyrazem podstawowym dla wyrazu domek, ale ten sam wyraz domek jest wyrazem podstawowym np. dla wyrazu domeczek. Termin „wyraz podstawowy” nie można zatem utożsamiać z pojęciem „wyraz niepodzielny słowotwórczo”, ponieważ - skoro często bywa derywatem - można w nim wyodrębnić podstawę słowotwórczą i formant (tu: dom- + -ek). Ten sam wyraz może zatem być w jednym układzie wyrazem motywującym, czyli podstawowym, a w innym motywowanym, czyli pochodnym. Wyraz motywowany z kolei jest to wyraz pochodny (derywat), utworzony od innego wyrazu, zwanego podstawowym. W wyrazie pochodnym zawsze można wyodrębnić podstawę słowotwórczą i formant; zatem każdy wyraz motywowany jest wyrazem podzielnym słowotwórczo.

W słowotwórstwie współczesnym terminu „motywacja” używa się zwykle (w węższym znaczeniu) jako równoważność przywołanego wcześniej terminu „fundacja”. Z tego punktu widzenia można w obrębie zasobu słownikowego języka wyróżnić kilka typów motywacji: a) motywację bezpośrednią, np. urząd (wyraz motywujący) - urzędnik (wyraz motywowany), urzędnik - urzędniczka-, b) motywację pośrednią, np. urząd -urzędniczka-, c) motywację wzajemną, np. transmitować, emitować, eksmitować (brak *mitować).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Terminem „motywacja” stosowanym w szerszym rozumieniu określa się zjawisko niezupełnej arbitralności (konwencjonalności) znaku językowego, w tym zdeterminowanie formy i znaczenia znaku językowego przez czynniki pozajęzykowe, np. fonetycznej postaci wyrazów dżwiękonaśladowczych przez charakter imitowanego dźwięku pozajęzykowego, lub zdeterminowanie formy i/lub znaczenia jednostki językowej - zwanej wówczas motywowaną - przez inne jednostki tego sa-mego języka - zwane motywującymi (por. np. stosunek między motywującym wyrazem tworzyć i moty-wowanymi twórca, twór, utworzyć).

Z motywacją związane jest pojęcie pochodności słowotwórczej rozumianej jako możliwość semantycznego wyprowadzenia znaczenia wyrazu pochodnego (derywatu) ze znaczenia członów składowych, np. dom-ek ‘mały dom’, pis-anie ‘wykonywanie czynności nazwanej przez podstawę’. Są to przykłady formacji regularnych znaczeniowo, tj. takich, w których znaczenie realne (leksykalne) pokrywa się ze znaczeniem strukturalnym (słowotwórczym). Formacje nieregularne znaczeniowo zawierają w wyrazie pochodnym nadwyżki znaczeniowe, które nie mają wykładników w derywacie, np. jeździec ‘ten, kto jeździ (na koniu)’, pijak ‘ten, kto pije (zbyt dużo alkoholu)’, rybak ‘ten, kto (łowi) ryby’ terenówka ‘pojazd do jazdy w trudnych warunkach terenowych’.

Ten sam typ podstawy słowotwórczej (jej charakter gramatyczny) i określona funkcja formantu, które występują w schemacie znaczeniowym derywatów, stają się podstawą wydzielenia wartości kategorialnej, np. kierowca ‘ten, kto kieruje (pojazdem mechanicznym) , nadawca ten, kto coś nadaje’ mają wspólną wartość kategorialną ‘ten, kto wykonuje jakąś czynność’.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Z określeniem prawidłowości tworzenia wyrazów pochodnych związane jest (funkcjonujące głównie w literaturze rosyjskojęzycznej) pojęcie reguły (normy) słowotwórczej. Pojęcie to oznacza zasadę (regułę), która opisuje cechy szczególne tworzenia wyrazów pochodnych w procesie derywacji, skalę ich oddziaływania, charakteryzuje proces derywowania z punktu widzenia jego regularności bądź nieregulamości, produktywności bądź nieproduktywności, określa podstawę słowotwórczą oraz wykorzystany środek formalny (Koczergan 1999: 143). Wyrazy pokrewne (jednordzeniowe) pozostające względem siebie w stosunku konsekwentnej (uporządkowanej, kolejnej) motywacji tworzą tzw. łańcuszek słowotwórczy. Na przykład uczyć się - uczeń - uczennica; dać - podać - podatek - podatkowy - opodatkować - opodatkowany - opodatkowanie - nieopodatkowanie\ ros. faeu - Kjieumb -CKieumb - aaieueamb - acneuecuibUfUK - aaeuecnbiąuifa. Wyraz pierwszy (podstawowy) jest wyrazem niemotywowanym. Każdy następny wyraz różni się od poprzedniego tylko jednym formantem. Ten sam wyraz może występować względem jednego wyrazu pokrewnego jako motywowany, względem innego -jako motywujący. Na przykład wyraz uczeń względem uczyć się jest wyrazem motywowanym, a względem uczennica - motywującym.

Aby wyodrębnić wspólny element znaczeniowy zwany wartością kategorialną, abstrahujemy od znaczeń leksykalnych podstaw, od konkretnych właściwości wyrazów, ograniczając się do znaczenia podstawy jako części mowy i wówczas tworzymy formulę ogólną: ‘ten, kto wykonuje jakąś czynność’, ‘to, co służy do wykonywania czynności’, ‘ktoś, coś, co ma jakąś cechę’, ‘miejsce wykonywania czynności’ i inne.

Pojęcie wartości kategorialnej służy wyodrębnieniu pojęcia kategorii słowotwórczej. Kategorię słowotwórczą definiuje się jako zbiór typów słowotwórczych mających tę samą wartość kategorialną. Pojęcie kategorii słowotwórczej stosuje się na oznaczenie klasy wyrazów o wspólnym znaczeniu ogólnym (np. wykonawca czynności, nazwa cechy, nosiciel cechy), lecz mających odmienną budowę, a więc utworzonych od różnych podstaw za pomocą różnych formantów. Wyróżnia się m.in. takie kategorie słowotwórcze, jak: nazwy wykonawców czynności, np. mal-arz, spaw-acz, pracow-nik, jeździ-ec; nazwy rezultatów czynności, np. licz-enie, pis-anie, wycin-ek, śpiew-o, groź-ba; nazwy nosicieli cech, np. głupi-ec, grub-as, sil-acz, ważni-ak, chylr-us; nazwy miejsc, np.jezd--nia, gaz-ownia, ciastk-arnia, wysyp-isko\ nazwy narzędzi, np. grz-alka, chłod-nica, ob-rabi-arka, zakręt-ka.

Typ słowotwórczy jest pojęciem węższym niż kategoria. Typ słowotwórczy to klasa derywatów o wspólnej wartości kategorialnej, wspólnym wykładniku formalnym i podstawie słowotwórczej należącej do tej samej części mowy, np. odprzymiotnikowe nazwy nosicieli cech z formantem -ek (.śmiały > imiał-ek), odczasownikowe nazwy wykonawców czynności z formantem -idei, -ca (roznosić > roznos-iciel, wynaleźć > wynalaz-ca). Termin „typ słowotwórczy” stosowany jest na określenie wyrazów należących do jednej kategorii słowotwórczej (o wspólnym znaczeniu ogólnym) utworzonych za pomocą takiego samego formantu. Na przykład inny typ słowotwórczy reprezentować będą nazwy nosicieli cech utworzone formantem -ik (bezwstydn-ik, bezbożn-ik, nieszczęśn-ik), a inny wyrazy należące do tej samej kategorii, ale utworzone formantem -ek (śmiał-ek, wesol-ek, śmiesz-ek). Wśród kategorii nazw narzędzi wydzielić można m.in. nazwy zawierające formanty: -ak: pis-ak, maz-akr, -acz: spin-acz, zszyw--acz; -arka: wiert-arka, druk-arka, zmyw-arka, chłodzi-arka\ -dlo: liczy-dło, kowa-dło',. -nik: dozow-nik, podaj-nik, nadaj-nik.

211