Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego!4

zlot-. W pracach językoznawczych podstawę słowotwórczą często nazywa się tematem słowotwórczym. W takim ujęciu termin „podstawa słowotwórcza” jest równoznaczny z terminem „wyraz podstawowy”.

Formant (łac,/ormans ‘tworzący’) z kolei to zespół wszystkich cech formalnych różniących wyraz podstawowy i pochodny, np. wyraz lekarka różni się od swojej podstawy lekarz cząstką -k(a) oraz dodatkową obocznością rz : r. Najczęściej spotykamy się z for-mantem afiksalnym, tzn. z prefiksem przy-nieść, sufiksem kolor-owy, interfiksem żyw-o-piot, rzadziej z postfiksem się: rodzi się. Możliwe są również kombinacje afik-sów, np. interfiks i sufiks: cudz-o-ziemi-ec. Czasami formantem może też być brak cząstki, która występuje w wyrazie podstawowym, np. dwója - dwójka (ucięcie -k-).

W pracach językoznawczych mówi się o kilku rodzajach formantów. Formantem może być: a) afiks (czyli prefiks, sufiks, interfiks, postfiks), np. krzeseł-ko, nad-cho-dzić; b) paradygmat fleksyjny (formantem są wyłącznie końcówki fleksyjne), np. markiz - markiza, ściąga - ściągać; c) oboczność (altemacja) jakościowa: mięcho - mięso (s : ch) albo ilościowa: dwója - dwójka (ucięcie -k-). Tego typu derywację nazywamy też derywacją wsteczną; d) akcent (tzw. formant prozodyczny): Wielkanoc - Wielka Noc.

W niektórych językach spotykamy się też z innego typu formantami, np. reduplikacją rdzenia, czyli jego powtórzeniem, np. w języku hausa yank-a ‘ciąć’ i yank-yank-a ‘ciąć wiele’.

Podstawową funkcją formantów słowotwórczych jest tworzenie nowych wyrazów od już istniejących. Nie zawsze jednak chodzi o tworzenie nazwy dla czegoś nowego. Czasami za pomocą formantu zmieniamy jedynie przynależność wyrazu do innej części mowy, np. od czasownika chodzić możemy utworzyć rzeczownik chodzenie, a zatem zmieniamy jego funkcję składniową.

W związku z tym w słowotwórstwie wyróżnia się dwie podstawowe funkcje formantów: składniową i semantyczną. Funkcja składniowa (syntaktyczna, gramatyczna) polega na zmianie właściwości gramatycznych (także składniowych) wyrazu bez zmiany znaczenia, np. biegać > bieganie, czerwony > czerwień. Jest to tzw. transpozycja.

O funkcji semantycznej mówimy wówczas, gdy formant zmienia znaczenie wyrazu. Wyróżniamy dwie funkcje semantyczne: a) funkcję przedmiotową - nazywanie nowych rzeczy, zjawisk, czyli całkowita zmiana znaczenia, por. np. huta > hutnik, szkło > szklarz. Jest to tzw. mutacja; b) funkcja jakościowa - modyfikowanie znaczenia wyrazu podstawowego, np. nos > nochal (czyli ‘duży nos’), szkło > szkiełko (czyli ‘małe szkło’), siedzieć > posiedzieć (czyli ‘siedzieć trochę przez jakiś czas’). Jest to tzw. modyfikacja.

5.2.1. Słowotwórstwo synchroniczne

Rozróżnia się słowotwórstwo synchroniczne oraz słowotwórstwo diachroniczne. Przedmiotem zainteresowania słowotwórstwa synchronicznego (funkcjonalnego) jest stosunek wyrazu fundującego (semantycznie, najczęściej także formalnie, prostszego) i wyrazu fundowanego (semantycznie, zwykle też formalnie, bardziej złożonego). Słowotwórstwo synchroniczne opisuje system środków słowotwórczych funkcjonujących w języku na pewnym etapie jego rozwoju, a także strukturę wyrazów określoną przez jej synchroniczne relacje motywacji z innymi wyrazami. Słowotwórstwo synchroniczne to łatwo rozpoznawalne związki między wyrazami pokrewnymi z punktu widzenia motywacji współczesnej z uwzględnieniem słowotwórczej struktury wyrazu. Na przykład ukraiński wyraz mo6oe obecnie postrzegany jest jako derywat od czasownika nioóumu, chociaż genetycznie jest tworem od dawnego przymiotnika juo6b ‘dowolny’ (rosyjskie juoóou). Wyraz rosyjski i\eemmiK ‘miejsce, gdzie rosną kwiaty’ na etapie współczesnym jest motywowany wyrazem ąeemw, chociaż faktycznie został on utworzony od wyrazu ifeemnou ‘pokryty kwiatami’ (podstawa słowotwórcza ifeemH- oraz sufiks -uk). W wyrazie tym obecnie wyróżnia się podstawę słowotwórczą ifeem- i sufiks -huk. Według tego modelu współcześnie utworzono takie wyrazy, jak KopoenuK, memmnuK, coóohhuk, paccadnuK, euHOzpadHUK, zpadycnuK. A zatem na pewnym etapie rozwoju języka dla tworzenia nowych wyrazów według dawniej produktywnych modeli istotna okazuje się nie diachroniczna (etymologiczna), lecz synchroniczna struktura słowotwórcza.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Między słowotwórstwem synchronicznym i diachronicznym nie zawsze jest łatwo przeprowadzić rozgraniczenie. Nawet niektórzy współcześni językoznawcy, jak np. O.M. Trubaczew, w zasadzie negują słowotwórstwo synchroniczne. Nic dziwnego, że aż do połowy XX wieku zajmowano się głównie diachronicznym podejściem do słowotwórstwa.

2. Oleg M. Trubaczew - językoznawca rosyjski, autor licznych prac z zakresu etymologii języków słowiańskich, bałtyckich, germańskich i innych indoeuropejskich. Znany jako tłumacz słownika etymologicznego języka rosyjskiego Russisches etymologisches Wórterbuch Maxa Vasmera (t. 1-4, 1964-1973), który znacznie uzupełnił i opatrzył komentarzem. Pod jego kierownictwem od roku 1974 wydawany jest SmuMOJioemecKuu cjtoeapb cjipsmhckwc tubiKoe będący rekonstrukcją słownictwa prasłowiańskiego.

5.2.2. Słowotwórstwo diachroniczne

Słowotwórstwo diachroniczne (genetyczne) zajmuje się stosunkiem genetycznej pochodności wyrazów (wyraz podstawowy, czyli historycznie pierwszy - wyraz pochodny, czyli historycznie wtórny). Jest to dział słowotwórstwa, który opisuje kierunki powstawania wyrazów pochodnych w różnych okresach rozwoju języka i ich etymologiczną budowę słowotwórczą, a także historyczne zmiany w słowotwórczej strukturze wyrazów. Ze słowotwórstwem diachronicznym związane jest pojęcie „analizy etymologicznej” (w słowotwórstwie synchronicznym funkcjonują pojęcia analizy morfologicznej i analizy słowotwórczej).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Analiza morfologiczna (morfemowa) wyrazu polega na ustaleniu, z jakich morfemów (cząstek znaczących) zbudowany jest dany wyraz. Dzięki analizie morfologicznej (dzieleniu wyrazów na coraz mniejsze segmenty) możliwe jest dotarcie do morfemu podstawowego, czyli rdzenia. Na podstawie analizy morfologicznej można nie tylko określić budowę morfemową wyrazu, ale także odtworzyć dzieje jego powstawania, por. zapisek < zapisać = zapis + ek, zapisać < pisać = za + pisać, pisać = pis + (a)ć. Z kolei zadaniem analizy słowotwórczej wyrazu jest: a) ustalenie, czy wyraz jest słowotwórczo podzielny (czy można w nim wyodrębnić podstawę słowotwórczą i formant); b) wskazanie wyrazu podstawowego, od którego pochodzi dany wyraz pochodny (derywat); c) ustalenie przynależności do kategorii słowotwórczej i typu słowotwórczego.

Analiza etymologiczna sprowadza się do: a) wyjawienia pochodzenia wyrazów; b) ustalenia pierwotnej semantyki wyrazów (ich podstawy słowotwórczej), czyli „odna-

215