Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

w czasowniku, por.: poi. idę, idziesz, idzie; ros. itdy, udeuib, udem; ang. go, go, goes; niem. gehe, gehst, geht.

Zwykle kategoria osoby zawiera wskazanie na liczbę (np. w językach indoeuropej-skich czy semickich) i łączy wtedy sześć znaczeń gramatycznych (trzy dla liczby pojedynczej i trzy dla liczby mnogiej). Ilość znaczeń gramatycznych może ulec zwiększeniu poprzez rozróżnienie 1. osoby liczby mnogiej inkluzywnej (znaczenie ‘my z tobą’) i 2. ekskluzywnej (znaczenie ‘my bez ciebie’), np. w językach drawidyjskich czy w języku Indian południowoamerykańskich Keczua.

Wśród gramatycznych kategorii czasownika najbardziej rozpowszechnione są kategorie trybu, czasu, aspektu i strony.

Gramatyczna kategoria trybu w formie czasownika pokazuje, w jaki sposób czynność wyrażona tym czasownikiem jest skorelowana z rzeczywistością. Przy minimalnej liczbie znaczeń gramatycznych (jak np. w języku bengalskim) rozróżnia się dwa tryby: oznajmujący (indicativus) i rozkazujący (imperativus). Znaczenie trybu rozkazującego sprowadza się do formuły ‘rozkaz, nakaz’. Pod względem sposobu wyrażania tryb rozkazujący w wielu językach charakteryzuje się brakiem specjalnego afiksu, często forma imperatywu jest identyczna z rdzeniem czasownika.

Jeżeli język posiada więcej niż dwa znaczenia gramatyczne trybu, tryb oznajmujący przekazuje semantykę czynności realnej, pozostałe (pośrednie) tryby w różny sposób osłabiają te realność, wnosząc do niej elementy wątpliwości, przypuszczenia, życzenia itp. Przy trzech znaczeniach gramatycznych trybu (np. w języku polskim czy rosyjskim) tryb pośredni nazywany jest przypuszczającym (coniunctivus) lub warunkowym (condi-cionaliś). Jeżeli natomiast w języku jest więcej niż trzy tryby, znaczenia gramatyczne trybów pośrednich w różny sposób rozdzielają całą sferę nierealności. Istnieje wiele języków (np. starogrecki, litewski, uzbecki), w których do wymienionych znaczeń trybu dodaje się tryb życzący (optativus) wyrażający życzenia, które mówiący uważa za moż-r liwe do spełnienia. Życzenie takie odnosi się do teraźniejszości lub przyszłości, nigdy do przeszłości (np. greckie ‘Obym miał głos w ramionach, rękach i włosach’).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W języku japońskim występuje sześć trybów: oznajmujący, rozkazujący, życzący, warunkowy, przyzwalający i powinności. Według innej zasady ma miejsce rozdział trybu w języku koreańskim. Po pierwsze, są tu dwa tryby pobudzające do czynności: rozkazujący (o semantyce ‘idź!’) i zachęcający (o semantyce ‘może poszedłbyś?’, ‘może pójdziesz?’). Pozostałe tryby różnią się stopniem przekonania mówiącego odnośnie realności czynności: oznajmujący (‘idzie’), tryb konfrontacyjny (‘idzie, widziałem to’), zaoczny I (‘mówią, że idzie’), zaoczny II (‘twierdzą, że idzie'), kategoryczny (‘przyjdę bezwzględnie’) i wreszcie tryb przypuszczający (‘prawdopodobnie, przypuszczalnie idzie’). Tu na pierwszy plan wysuwa się rozeznanie, dobra orientacja i znajomość rzeczy przez mówiącego (Szajkiewicz 1995: 106).

Gramatyczna kategoria czasu pokazuje, w jaki sposób z momentem mówienia jest skorelowany realny czas czynności wyrażonej przez czasownik. Logiczne rozróżnienie teraźniejszości, przeszłości i przyszłości bynajmniej nie zawsze nakłada się na gramatyczne znaczenia czasu. Wprawdzie zbieżność taką obserwujemy np. w języku polskim (czytam, czytałem, będę czytał), rosyjskim (uumaio, uumaji, 6ydy numamb) czy łacińskim (lego, łegebam, legam), lecz w większości języków świata liczba gramatycznych znaczeń czasu nie jest równa trzem.

Systemy czasowe poszczególnych języków są bardzo zróżnicowane, a nawet czas jako kategoria gramatyczna nie we wszystkich językach istnieje. Nie znają tej kategorii np. klasyczny język chiński, język khmer (kambodżański), klasyczny język hebrajski, język maląjski. W językach, w których nie występuje gramatyczna kategoria czasu, stosunki czasowe wyrażane są bądź za pomocą środków leksykalnych (tj. wyrażeń o takich znaczeniach, jak ‘dziś’, ‘jutro’, ‘wczoraj’, ‘teraz’, ‘w przyszłym tygodniu’), bądź wynikają z kontekstu.

W językach, w których gramatyczna kategoria czasu nie istnieje, a istnieje kategoria aspektu czasownika, ta ostatnia może być wykorzystywana do wyrażania stosunków czasowych. Tak jest np. w językach semickich, które rozróżniają aspekt dokonany i niedokonany, natomiast nie znają kategorii czasu. W języku hebrajskim aspekt dokonany może wyrażać nie tylko przeszłość, ale też ponadczasowość, teraźniejszość i przyszłość (np. ‘zabił, zabije’), aspekt niedokonany zazwyczaj wyraża przyszłość, ale także teraźniejszość i przeszłość (‘będzie zabijał, zabija’).

W językach posiadających gramatyczną kategorię czasu główna opozycja przebiega przeważnie między czasem przeszłym a nieprzeszłym. System czasowy ograniczony do tej jednej opozycji charakteryzował np. pierwotne języki germańskie, gdzie były dwa czasy: teraźniejszy (staroang. cumę ‘przychodzę, przyjdę’) i przeszły (staroang. cam ‘przyszedłem’), przy czym czas teraźniejszy służył też do wyrażenia przyszłości. Rzadziej przyszłość w tych językach bywała wyrażana za pomocą czasowników posiłkowych (por. np. gockie haban ‘mieć’, duginnan ‘zaczynać’, skullan ‘powinien’) [EJO 1999],

Opozycja czas przeszły - czas nieprzeszły jest także podstawą dla współczesnych języków germańskich i słowiańskich. Czas teraźniejszy jako nienacechowany oprócz równoczesności może wyrażać także przyszłość: poi. Dziś wieczorem idę (tj. pójdę) do teatru, ros. 3aempa a edy e Moctcey czy ang. I am going to the theatre tonight oraz tzw. ponadczasowość: Człowiek jest śmiertelny oraz wszechczasowość: Ziemia obraca się dookoła Słońca.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. I. Czas jako kategoria gramatyczna czasownika wyrażając pry-mamie stosunek czasowy momentu czynności i momentu mówienia wtórnie może być wykładnikiem mo-dalności. Przykładem tej funkcji jest użycie w polszczyźnie czasu teraźniejszego w znaczeniu rozkazu lub polecenia; Pan idzie {pójdzie) z nami! W języku rosyjskim w podobnej roli używane są formy czasu przeszłego, por. flouŁiu! (Chodźmy!). Hananu! (Zaczynajmy!). Formy tlomeji! ilouuia! zyskały semantykę wykrzyknika Precz! (Boh!). Funkcję modalną pełnią również konstrukcje typu ft noiuea. Mbi noSeotcanu -Pojdę (już). Pójdziemy (już) = Wychodzimy.

2.    Przypomnijmy, że pojęcie nacechowaności oznacza posiadanie przez jeden z członów opozycji pry-watywnej cechy, której jest pozbawiony człon drugi.

3.    Istnieją języki, które posiadają więcej niż trzy gramatyczne znaczenia czasu. Np. w języku luganda [należy do rodziny bantuidalnej, jeden z głównych języków Ugandy] jest pięć czasów: 1. czas teraźniejszy (‘widzimy’), 2. czas przyszły określony (‘zobaczymy albo dziś, albo w określonym terminie’), 3. czas przyszły nieokreślony (‘zobaczymy kiedyś’), 4. czas przeszły (‘widzieliśmy’), 5. czas przetrwany, kontynuowany (‘widzieli wcześniej i widzą teraz’) [Szajkiewicz 1995: 106], Por. w odniesieniu do ostatniego przykładu poi. patrzymy, obserwujemy od dwóch godzin.

Często gramatyczna kategoria czasu splata się z kategorią aspektu (łac. aspectus ‘wygląd’, stąd ros. eud). Tradycyjnie pojęcie aspektu (inaczej: postaci) określane jest jako sposób trwania czynności, choć taka definicja jest zbyt szeroka i mglista. W jakimś

9 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa...

129